Στο κείμενο αυτό παρουσιάζω πολύ σύντομα κάποιες από τις όψεις της σημερινής κρίσης, με στόχο να συνειδητοποιήσουμε και θυμηθούμε ότι αυτή δεν είναι κάτι νέο και τρομερό, είναι ο ιστορικός κανόνας, η ευκαιρία για αλλαγή και αναστοχασμό του εαυτού μας, είναι ολιστική, είναι το αποτέλεσμα των δικών μας πεποιθήσεων και ενεργειών. Αυτό βοηθάει να απομυθοποιήσουμε όλη αυτή την κατάσταση, που κάποιοι σκόπιμα ή όχι δημιουργούν παγκοσμίως και στον τόπο μας για δικό τους όφελος, και να την αντιμετωπίσουμε ψυχραιμότερα και καλύτερα.  

Ι. Κρίση και Κλήση

Η σημερινή κρίση -και οποιαδήποτε κρίση- μπορεί να ιδωθεί ως ευκαιρία για αναθεώρηση του κοσμοειδώλου μας και ως κλήση για βαθύτερη αντιμετώπιση της ζωής. Γενικά, τα κίνητρα αλλαγής, μάθησης και εξέλιξης είναι τα εξής: (i) Ενδιαφέρον, (ii) Καταστάσεις προσωπικής/ συλλογικής κρίσης, (iii) Εξαναγκασμός, (iv) Συντροφικότητα. 

Στον καιρό μας η ελληνική και παγκόσμια κοινωνία δεν δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ούτε και συντροφικότητα, ώστε αυτά να την οδηγήσουν σε κάποια αλλαγή και ανάπτυξη. Υφίσταται όμως συλλογική και προσωπική κρίση και, εξαιτίας αυτής, εξαναγκασμός, ώστε να οδηγηθούμε σε αλλαγή και γενικότερα μάθηση και εξέλιξη που να αφορούν κυρίως τους εαυτούς μας. Το τελευταίο είναι πλέον απαραίτητο, γιατί αποδείχτηκε στην πράξη ότι τα διάφορα κοινωνικοπολιτικά συστήματα δεν κάνουν τους ανθρώπους, αντίθετα οι άνθρωποι κάνουν τα συστήματα. Έτσι, οι ανέτοιμοι άνθρωποι καταστρέφουν τα καλύτερα συστήματα, όποια και αν είναι αυτά, για παράδειγμα τον σοσιαλισμό όπου εφαρμόστηκε στην πράξη. Επομένως, εκείνο που πρέπει να αλλάξει, να μάθει και να εξελιχτεί είναι ο εαυτός μας, ο άνθρωπος, αυτός είναι η απάντηση στα προβλήματα και στις κρίσεις, αυτός εξολοθρεύει το κάθε τέρας, όπως δηλώνει ο μύθος του Οιδίποδα. «Όταν στο δρόμο της Θήβας ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα και αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν ο Άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα», λέει ο Σεφέρης.

Σήμερα, ενώ οι αλλαγές είναι βαθμιαίες διαδικασίες, είμαστε πολύ λίγο προετοιμασμένοι για ένα κόσμο με αργά εξελισσόμενες αλλαγές. Όλα μας τα ένστικτα περιμένουν μέχρι οι βαθμιαίες αλλαγές να αναπτυχθούν σε κρίσεις -όταν είναι αργά πια να ενεργήσουμε αποτελεσματικά. Επιπλέον, αυτές οι αλλαγές στο παρελθόν ήταν εξωτερικές, οι αιτίες τους ήταν έξω από τον έλεγχό μας. Σήμερα οι αλλαγές και οι απειλές είναι ενδογενείς, τα παραπροϊόντα των δικών μας πράξεων. Εξάλλου, η θεσμοθέτηση του εαυτού συμβαίνει μόνο μέσα στην κοινότητα. Αυτή υποστηρίζει συγκεκριμένους τρόπους ύπαρξης και περιορίζει τις εκφράσεις της ατομικότητας σε συγκεκριμένα μοντέλα συμπεριφοράς. Η συστημική άποψη της ζωής δηλώνει ότι ο εαυτός δεν είναι ποτέ ‘δεδομένος’ και ότι είναι πάντα στη διαδικασία της μεταμόρφωσης. Όσο πιο πετυχημένες είναι οι στρατηγικές ενός (κοινωνικοπολιτικού) μοντέλου τόσο πιο πολύ ο ‘χάρτης’ της πραγματικότητας γίνεται η ίδια η πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να ζούμε χωρίς ψευδαισθήσεις και να έχουμε καλύτερη πρόσβαση σε αυτή.

ΙΙ. Η Κρίση είναι Ολιστική

Η κρίση είναι ολιστική, όχι μόνο οικονομική και υγειονομική όπως την παρουσιάζουν, κρίση πρωτίστως ατομική και εσωτερική, δηλαδή ηθικής, αξιών, κοσμοειδώλων, συνειδητότητας, εξέλιξης του κάθε ανθρώπου χωριστά. Συγχρόνως όμως είναι συλλογική και εξωτερική, δηλαδή κοινωνική, πολιτική, με την έννοια  των κοινών αξιών, της ομαδικής συνειδητότητας, των συλλογικών στόχων, της συντεταγμένης πολιτείας, της κοινής προσπάθειας και προόδου κτλ. Έτσι, η κρίση, όπως όλες οι καταστάσεις προσώπων, πραγμάτων και γεγονότων του κόσμου, περιλαμβάνει αφενός τα ατομικά και εσωτερικά στοιχεία, αλλά συγχρόνως και τα συλλογικά και εξωτερικά, τα οποία όλα μαζί βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση με αποτέλεσμα να έχουμε πολυπλοκότητα υψηλού βαθμού. Για τον λόγο ακριβώς αυτό είναι δύσκολη η επίλυση των προβλημάτων γιατί είναι πολυπαραγοντικά. Απαιτείται, συνεπώς, να υπάρξει μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων, η οποία να έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει την κατάσταση και να δίνει τον τόνο στις εξελίξεις, εξελίξεις σε διαφορετική κατεύθυνση από ό,τι η σημερινή. Αυτά όμως είναι ζητήματα που δεν λύνονται από τη μια στιγμή στην άλλη και κυρίως δεν λύνονται με οικονομικά μέτρα. Αντίθετα, είναι ζητήματα βαθιάς ανθρώπινης παιδείας, συνειδητότητας και εξέλιξης. Δυστυχώς η πραγματική κατάσταση των ατόμων και των συνόλων δεν επιτρέπει σήμερα κάποια αισιοδοξία για ευτυχή έκβαση σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ακόμα και η οικονομική κατάσταση να διορθωθεί, αυτό δεν σημαίνει και πολλά πράγματα, αντίθετα αποκοιμίζει και δημιουργεί την ψευδή εντύπωση ότι όλα πάνε καλά, όπως ακριβώς συνέβη και τα προηγούμενα χρόνια. Η λύση είναι η πραγματική παιδεία, δηλαδή η εργασία πάνω στον άνθρωπο, που είναι «πάντων χρημάτων μέτρο», με άλλα λόγια η εργασία με τη σκιερή πλευρά μας, με τα ανεξέλεγκτα ένστικτα και επιθυμίες, η εργασία με τον κακοήθη εγωισμό μας, με τη συνεχή αυτοεπιβεβαίωσή μας, με την κενότητα και απληστία μας, με την ανικανότητά μας να συμβιώσουμε και να περάσουμε στο συλλογικό, στοιχεία όλα αυτά τα οποία δημιουργούν τα προβλήματά μας.        

ΙΙΙ. Το Σύνδρομο του ‘Βραστού Βατράχου’

Αν ρίξετε ένα βάτραχο μέσα σε μια κατσαρόλα βραστό νερό, πηδάει αμέσως έξω γιατί αναγνωρίζει τον κίνδυνο. Αν το νερό της κατσαρόλας είναι χλιαρό και βράζει σιγά-σιγά, ο βάτραχος επαναπαύεται και χαλαρώνει στη μπανιέρα του, απολαμβάνοντας το υδρομασάζ. Χωρίς να το καταλάβει όμως σύντομα καταλήγει βραστός, αφού μένει εκεί χωρίς να αντιδρά μέχρι να βράσει. 

Οι περισσότεροι άνθρωποι, λοιπόν, αντιδρούν μόνο σε μια δραματική αλλαγή των συνθηκών της ζωής τους και μένουν απαθείς όσο οι συνθήκες αλλάζουν σταδιακά και αργά. Αυτό ακριβώς ονομάζεται σύνδρομο του βραστού βατράχου και δείχνει την αδυναμία ενός οργανισμού -ατομικού ή συλλογικού- να αντιδράσει όταν οι αλλαγές στο περιβάλλον συμβαίνουν σταδιακά. Φαίνεται ότι δεν αντιδράσαμε εγκαίρως, μείναμε απολαμβάνοντας την κατάσταση και καταλήξαμε βραστοί βάτραχοι, αλλοτριωθήκαμε ίσως ανεπανόρθωτα.

ΙV. Η Κρίση Είναι ο Κανόνας Όχι η Εξαίρεση

Στην ιστορία του Δυτικού πολιτισμού τουλάχιστον αναφέρονται πολύ λίγες περίοδοι άνθισης. Τέτοιες είναι ο λεγόμενος Χρυσός Αιώνας του Περικλή και των Αθηνών, η Αναγέννηση και κάποια διαστήματα του 20^ου αιώνα. Οι υπόλοιπες περίοδοι είναι περίοδοι κρίσης: Πόλεμοι, επιδημίες, καταστροφές, φτώχεια, άγνοια κτλ. -τα ίδια συμβαίνουν και στη νεότερη ελληνική ιστορία. Η μόνη περίοδος που η κοινωνία μας δεν βρίσκεται σε κάποια φανερή κρίση είναι τα 35 χρόνια 1975-2010. Όμως ακριβώς αυτή η περίοδος οδηγεί στη σημερινή κρίση, προετοιμάζει την κρίση. Έτσι, οι περίοδοι κρίσης και μη-κρίσης εναλλάσσονται με τις πρώτες να υπερέχουν συντριπτικά. Οι παλαιότεροι το γνωρίζουν αυτό καλά, όμως οι νέοι θεωρούν ότι το αυτονόητο είναι αυτό μέσα στο οποίο γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, δηλαδή η μη-κρίση και ότι η ζωή τους θα συνεχίσει να εξελίσσεται με τον ίδιο ευχάριστο τρόπο. Αυτή η λανθασμένη άποψη, μαζί με την ιστορική άγνοια και την έλλειψη εμπειρίας, τους δυσκολεύει πολύ περισσότερο να αποδεχτούν την κρίση γι’ αυτό και αντιδρούν σπασμωδικά αντί να στοχαστούν πάνω σε αυτή ως ευκαιρία αλλαγής και εξέλιξης του εαυτού τους και απόκτησης πείρας που θα τους βοηθήσει να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες της ζωής.