Σε ένα πρόσφατο άρθρο μας1 παρουσιάσαμε κάποιες ωραίες λέξεις της αρχαίας Ελληνικής, σύνθετες με πρώτο συνθετικό το ουσιαστικό ἄνθος. Στο παρόν κείμενο συνεχίζουμε το κορφολόγημα από τον πολυάνθεμο αρχαιοελληνικό γλωσσικό κήπο με λέξεις επίσης σύνθετες, οι οποίες όμως έχουν το ἄνθος ως δεύτερο συνθετικό.
Κατά πρώτον, το επίθετο λευκανθής, -ές, που σημαίνει κατά λέξη τον έχοντα λευκά άνθη και μεταφορικά γενικώς τον λευκό, και το ρήμα λευκανθίζω, η έννοια του οποίου αντίστοιχα είναι «έχω λευκά άνθη» και ομοίως μεταφορικά, «είμαι λευκός».
Το επίθετο με μεταφορική χρήση το συναντούμε στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή. Περιγράφοντας η Ιοκάστη στον Οιδίποδα τον φόνο του Λαΐου σε ένα τρίστρατο, του εμβάλλει την υποψία ότι αυτός είναι ο φονιάς του νεκρού βασιλιά (δεν γνωρίζει ακόμη ότι είναι και ο πατέρας του), καθώς τα λόγια της του θυμίζουν τον τόπο όπου είχε κάνει το δικό του φονικό. Ταραγμένος, ρωτάει να μάθει λεπτομέρειες για τον τόπο, τον χρόνο που σκοτώθηκε ο Λάιος, τα χαρακτηριστικά του, τι ανάστημα, τι ηλικία είχε, και η Ιοκάστη απαντά (στ. 742-3):
Μέγας, χνοάζων ἄρτι λευκανθὲς κάρα,
μορφῆς δὲ τῆς σῆς οὐκ ἀπεστάτει πολύ.
Σε μετάφραση
΄Ητανε μεγαλόσωμος, μόλις αρχίζανε ν’ ασπρίζουν τα μαλλιά του,2
και δε διέφερε πολύ απ’ τη δική σου τη μορφή.
Ο δε γνωστός μας και από άλλα άρθρα μας Αλκίφρων σε μία Αγροτική επιστολή του αποδίδει το χιονισμένο τοπίο με το ρήμα λευκανθίζω. Παρουσιάζει λοιπόν έναν αγρότη, τον Αμπελίωνα, να γράφει σε έναν άλλον, τον Εύεργο:
Πολὺς ὁ χειμὼν τὸ τῆτες καὶ οὐδενὶ ἐξιτητόν.
πάντα γὰρ ἡ χιὼν κατείληφε, καὶ λευκανθίζουσιν
οὐχ οἱ λόφοι μόνον ἀλλὰ καὶ τὰ κοῖλα τῆς γῆς,
[…]
Σε μετάφραση
Βαρύς ο χειμώνας εφέτος και κανείς δεν μπορεί να βγει έξω.
Γιατί όλα τα έχει σκεπάσει το χιόνι και ασπρίζουν
όχι μόνο οι λόφοι αλλά κι οι λάκκες του εδάφους,
[…]
Και στο υπέροχο ερωτικό ποίημα της Παλαιάς Διαθήκης, το ΄Ασμα Ασμάτων, ο Χορός ψάλλει (Κεφ. 8,5):
Τὶς αὕτη ἡ ἀναβαίνουσα λελευκανθισμένη,
ἐπιστηριζομένη ἐπὶ τὸν ἀδελφιδὸν αὐτῆς;
Σε μετάφραση
Ποια είν’ αυτή που μέσα στα ολόλευκα ανεβαίνει
επάνω στον καλό της στηριγμένη;
Ένα άλλο εύηχο επίθετο που ξεχωρίσαμε είναι το εὐανθής-ές (εὖ + ἄνθος )= ο έχων αφθονία ωραίων ανθέων και μεταφορικά ο ανθηρός,3 ο θαλερός. Στους Βατράχους του Αριστοφάνη ο Χορός ο μυημένος στα Ελευσίνια μυστήρια υμνώντας τον Διόνυσο και τη Δήμητρα καλεί σε χορό, τραγούδι και ξεφάντωμα (στ.372-376):
Χώρει νῦν πᾶς ἀνδρείως
εἰς τοὺς εὐανθεῖς κόλπους
λειμώνων ἐγκρούων
κἀπισκώπτων
καὶ παίζων καὶ χλευάζων·
Σε μετάφραση
Ας προχωράει τώρα ο καθένας με ψυχή
στων λιβαδιών τις σκεπασμένες μ’ άνθη όμορφα κοιλάδες,
χτυπώντας με ρυθμό το πόδι στο χορό
και κοροϊδεύοντας
και χωρατεύοντας και περιπαίζοντας·
Αντίθετο τού εὐανθὴς είναι το ἀνανθής-ές, που σημαίνει « ο άνευ ανθέων» (ἀνανθὲς φυτόν), λέξη που επίσης απέκτησε μεταφορική χρήση, δηλώνοντας αυτόν που δεν είναι σε ακμή, τον παρηκμασμένο.
Στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, μιλώντας ο ποιητής Αγάθων για τον θεό ΄Ερωτα, λέει μεταξύ των άλλων ότι ο ΄Ερως βρίσκεται πάντα σε πόλεμο με την ασχήμια, ότι η ζωή του είναι μέσα στα λουλούδια, και συμπληρώνει τον ποιητικό του λόγο (196Β):
ἀνανθεῖ γὰρ καὶ ἀπηνθηκότι4 καὶ σώματι καὶ ψυχῇ
καὶ ἄλλῳ ὁτῳοῦν οὐκ ἐνίζει Ἔρως· οὗ δ’ ἂν
εὐανθής τε καὶ εὐώδης τόπος ᾖ, ἐνταῦθα καὶ ἵζει
καὶ μένει.
Σε μετάφραση
γιατί σε μη ανθηρό και μαραμένο σώμα, ψυχή
και οτιδήποτε άλλο, ο ΄Ερωτας δεν εγκαθίσταται·
όμως όπου ο τόπος είναι ολάνθιστος και ευώδης,
εκεί και κάθεται και μένει.
Για το τέλος κράτησα το ουσιαστικό οἰνάνθη με την έξοχη μελωδία του ήχου του. Οἰνάνθη (← οἴνη [το αρχαίο όνομα της αμπέλου] + ἂνθος ) ονόμαζαν οι αρχαίοι το άνθος της αμπέλου, αλλά οι ποιητές το χρησιμοποιούσαν γενικώς για την άμπελο.
Ωστόσο ο κορυφαίος λυρικός ποιητής Πίνδαρος σε έναν ύμνο του αποδίδει με αυτή τη λέξη το χνούδι, τις πρώτες λεπτότατες τρίχες στο πρόσωπο ενός νέου! Ο λόγος για τον εξαίρετο Νεμεόνικο V, όπου ο ποιητής εγκωμιάζει τον Αιγινήτη Πυθέα, ο οποίος νίκησε στο παγκράτιο5 κατά τους πανελλήνιους αγώνες των Νεμέων. Την επινίκια ωδή του την αρχίζει ο Πίνδαρος απευθυνόμενος προς αυτήν (γλυκεῖ’ ἀοιδά ) και καλώντας την να σπεύσει να αναγγείλει ότι ο Πυθέας κέρδισε το στεφάνι της νίκης στη Νεμέα· και συνεχίζει, παρέχοντας το στοιχείο της νεαρής ηλικίας του Αιγινήτη νικητή με τους δύο παρακάτω στίχους τους παλλόμενους από μεγαλόπνοο λυρισμό:
οὔπω γένυσι φαίνων τερείνας
ματέρ’ οἰνάνθας ὀπώραν.
Σε μετάφραση
προτού ακόμη να φανεί στα μάγουλά του της νιότης η ακμή, μητέρα αυτή του πρώτου απαλού και τρυφερού (στο πρόσωπο) ανθού.6
1) Αυτό με τον τίτλο ΑΝΘΕΜΟΡΡΥΤΟΣ κ. ά. (15/10/2022).
2)Κατά λέξη: «μόλις άρχιζε ν’ ασπρίζει το κεφάλι του, βγάζοντας τις πρώτες σαν χνούδι λευκές τρίχες».
3)Το ἀνθηρός (-ά –όν) έχει διατηρήσει ώς σήμερα και τη μεταφορική σημασία τού ακμαίος. Βλ. και ανθώ (ἀνθέω) και άνθηση (ἄνθησις).
4) Ἀπ-ανθέω= χάνω τα άνθη, μαραίνομαι.
5) Παγκράτιον: αρχαίο ελληνικό αγώνισμα που συνδυάζει πυγμή και πάλη.
6) Απολαύστε τη μουσικότητα (με τα σύμφωνα -ν- και -ρ- ) των υπέροχων πρωτότυπων στίχων διαβάζοντάς τους δυνατά.
