(αφιερωμένο στην ΄Εφη)

     Ψυχοτακής -ές : ένα επίθετο της αρχαίας Ελληνικής που μας γοητεύει με την εκπληκτική λειτουργική του δύναμη. Είναι σύνθετο, με πρώτο συνθετικό το ουσιαστικό ψυχὴ και δεύτερο, το θέμα τακ-, που σχηματίστηκε από μετάπτωση του θέματος τηκ- του ρήματος  τήκω¹= λιώνω. Δηλώνει «αυτόν που λιώνει την ψυχή», και το συναντούμε σε δύο επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας. Στο  ένα συνοδεύει το ουσιαστικό δάκρυα ( ψυχοτακῆ δάκρυα ), και στο άλλο, του επιγραμματοποιού Διοσκορίδη το οποίο και παρουσιάζουμε εδώ, τη λέξη χείλη.

    Σχετικά με τη λέξη ψυχή: παράγεται από το ρήμα ψύχω, που σημαίνει α) φυσώ, πνέω (στον΄Ομηρο) και β) κάνω κάτι ψυχρό, ψυχραίνω, δροσίζω. Η αρχική, συνεπώς, σημασία τού εν λόγω ουσιαστικού είναι πνοή του αέρα, ανάσα, ζωή· με τον καιρό, απέκτησε το ιδιαίτερο νόημά της,² και διαμορφώθηκαν περί αυτής οι διάφορες αντιλήψεις και θεωρίες. Στα έργα τέχνης η ψυχή παριστάνεται ως ωραίο νεαρό κορίτσι με φτερά πεταλούδας ή ως πεταλούδα.³ Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι την πεταλούδα την αποκαλούσαν οι αρχαίοι ΄Ελληνες με το ίδιο όνομα, ψυχή.⁴

     Ο Διοσκορίδης γεννήθηκε στη Νικόπολη της Αιγύπτου και έζησε τον 3^ο αι. π. Χ., στα χρόνια του Πτολεμαίου Γ΄ του Ευεργέτη. ΄Εχουν σωθεί πολλά επιγράμματά του, κυρίως ερωτικά, αλλά και επιτύμβια, επιδεικτικά και σκωπτικά. Περίφημα ήταν τα επιγράμματα που είχε συνθέσει για ποιητές, τον  Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τη Σαπφώ, τον Ανακρέοντα κ. ά. Σε κάποια άλλα πάλι δείχνει μεγάλο θαυμασμό για τους αρχαίους Σπαρτιάτες και εκθειάζει τις αρετές τους, όπως στο χαρακτηριστικό επιτύμβιο VII, 229:

      Στην Πιτάνη⁵ ήρθε ο Θρασύβουλος πάνω σ’ ασπίδα δίχως πνοή,

      επτά πληγές έχοντας από τους Αργίτες λάβει

      τον εαυτό του ολόκληρο προτάσσοντας αντίκρυ στους εχθρούς·

      κι ο Τύννιχος ο γέροντας, ως έβαζε επάνω στην πυρά

      το ματωμένο το παιδί του, είπε: «Ας κλαίνε οι δειλοί·

      εγώ αδάκρυτος, παιδί μου, θα σε θάψω,

      εσένα, το δικό μου το παιδί, μα και της Λακεδαίμονας».

    Ας γυρίσουμε όμως στα υπέροχα χείλη, τα ψυχοτακῆ, και στο ερωτικό επίγραμμα V, 56:

     Ἐκμαίνει χείλη με ροδόχροα, ποικιλόμυθα,

     ψυχοτακῆ, σώματος νεκταρέου πρόθυρα,

     καὶ γλῆναι λασίαισιν ὑπ’ ὀφρύσιν ἀστράπτουσαι,

     σπλάγχνων ἡμετέρων δίκτυα καὶ παγίδες,

    καὶ μαζοὶ γλαγόεντες, εὔζυγες, ἱμερόεντες,

    εὐφυέες, πάσης τερπνότεροι κάλυκος.

    Ἀλλὰ τι μηνύω κυσὶν ὀστέα; Μάρτυρές εἰσι

    τῆς ἀθυροστομίης οἱ Μίδεω κάλαμοι.

                                            Σε μετάφραση

    Τα χείλια με τρελαίνουν τα ροδόχρωμα, τα χείλια τα χαριτολόγα

     που την ψυχή τη λιώνουνε, τούτα τα πρόθυρα του στόματος

    γλυκά ωσάν το νέκταρ, κι αυτά τα μάτια που αστράφτουνε

    κάτω από τα πυκνά τα φρύδια και είναι δίχτυα και παγίδες

   της καρδούλας μου, κι αυτά τα στήθη τ’ άσπρα σαν το γάλα,

   τα όμορφα τα δίδυμα, ελκυστικά, καλοσχηματισμένα,

   πιο θελκτικά απ’ οποιοδήποτε μπουμπούκι ανθού.

   Όμως γιατί σε σκύλους δείχνω κόκαλα;⁶

    Μάρτυρες του στόματος που λέει πολλά

    είναι του Μίδα⁷ τα καλάμια.

1) Ομόρριζα: τῆξις, τηκτός, τηκτικός.

2) Η σύνδεση της αναπνοής με την ψυχή είναι καθολική ανάμεσα στους σημιτικούς και ινδοευρωπαϊκούς λαούς του αρχαίου κόσμου.

3) Σε πρωτόγονους λαούς είναι συχνή η πίστη ότι η ψυχή μετενσαρκώνεται σε έντομο. Στον ελλαδικό χώρο η πεταλούδα ως συμβολική παράσταση της ανθρώπινης ψυχής απαντά ήδη στους Μυκηναϊκούς χρόνους. Στον τάφο ΙΙΙ του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών βρέθηκαν αντικείμενα με διακοσμητικό θέμα πεταλούδες. Μεταξύ των άλλων και μία λεπτεπίλεπτη χρυσή ζυγαριά (βλ. εικόνα), της οποίας κάθε δίσκος έχει επάνω του φιλοτεχνημένη μία πεταλούδα, ένδειξη πίστης στην ψυχοστασίαν, δηλαδή το ζύγισμα των ψυχών.

4) Παράβαλε και τις λέξεις της δημοτικής «ψυχάρι» και «ψυχαρούδα», που δηλώνουν τη (νυχτο)πεταλούδα.

5) Η Πιτάνη ήταν λακωνική πόλη στον Ευρώτα.

6) Μάλλον πρόκειται για παροιμιακή έκφραση.

7) Ο Μίδας ήταν βασιλιάς της Φρυγίας, φημισμένος για τη σοφία και τον αμύθητο πλούτο του. Σύμφωνα με μία μυθολογική παράδοση, σε μουσικό αγώνα μεταξύ του Απόλλωνα και του Πάνα, ο Μίδας ανακήρυξε νικητή τον δεύτερο, ο θεός θύμωσε και του έδωσε αυτιά γαϊδάρου. Ο Μίδας προσπαθούσε να τα κρύβει κάτω από την τιάρα του, και ο μόνος που γνώριζε το μυστικό του ήταν ο κουρέας του. Αυτός, πιεζόμενος από την επιθυμία να το πει κάπου, άνοιξε μια τρύπα στη γη και μέσα της ψιθύρισε το μυστικό. Με τον καιρό, στον τόπο αυτό φύτρωσαν καλάμια που, όταν μεγάλωσαν και τα κινούσε ο άνεμος, μετέφεραν τον ψίθυρο του κουρέα και διαλαλούσαν ότι ο Μίδας είχε αυτιά γαϊδάρου.