( Ο ποιητής Φιλόξενος ο Κυθήριος² και ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος³ ή το ελεύθερο σπινθηροβόλο πνεύμα απέναντι στην ισχύ της εξουσίας).

      Στη Σικελία, ο Διονύσιος, ο τύραννος των Συρακουσίων, έχοντας απαλλαγεί από τους πολέμους με τους Καρχηδονίους, απολάμβανε την ειρήνη και τον ελεύθερο χρόνο του. Γι’ αυτό και καταπιάστηκε να γράφει ποιήματα με μεγάλο ζήλο και καλούσε στην αυλή του όσους είχαν αποκτήσει φήμη ασχολούμενοι με αυτού του είδους τη συγγραφή και τους συναναστρεφόταν περιβάλλοντάς τους με περισσή εκτίμηση και έχοντάς τους ως επιμελητές και διορθωτές των ποιημάτων του. Με τα μυαλά του να παίρνουν αέρα από τα λόγια που αυτοί του έλεγαν ως αντίχαρη για τις ευεργεσίες του που δέχονταν, καυχιόταν πολύ περισσότερο για τα ποιήματα παρά για τα πολεμικά του κατορθώματα. Από τους ποιητές που αποτελούσαν τον κύκλο του, ο Φιλόξενος ο διθυραμβοποιός, ο οποίος έχαιρε μεγάλης εκτίμησης για τη σύνθεση του διακεκριμένου ποιητικού του έργου, όταν στη διάρκεια του συμποσίου διαβάστηκαν τα ποιήματα του τυράννου που ήταν πολύ κακά,  ρωτήθηκε τι γνώμη είχε για τα ποιήματα. Κι όταν εκείνος απάντησε με παρρησία μεγαλύτερη του δέοντος, ο τύραννος λόγω τού ότι δυσαρεστήθηκε με τα λόγια του και τον κατηγόρησε ότι από τη ζήλια του τα κακολόγησε, πρόσταξε τους υπηρέτες να τον αρπάξουν και να τον πάνε αμέσως στα λατομεία.⁴  Την επομένη, καθώς οι φίλοι τον παρακαλούσαν να συγχωρέσει τον Φιλόξενο, συμφιλιώθηκε μαζί του και κάλεσε ξανά τα ίδια πρόσωπα στο συμπόσιο. Προχωρώντας η οινοποσία, και πάλι ο Διονύσιος αρχίζει να καυχιέται για τα ποιήματά του και να απαγγέλλει κάποιους στίχους από εκείνους που θεωρούσε πετυχημένους και ρωτάει: «Πώς σου φαίνονται τα ποιήματά μου;» Και ο Φιλόξενος δεν είπε τίποτε άλλο, μόνο κάλεσε τους  υπηρέτες του Διονυσίου να τον πάρουν και να τον οδηγήσουν στα λατομεία.⁵ Τότε λοιπόν ο Διονύσιος χαμογέλασε με το πνευματώδες των λόγων τού  Φιλόξενου και ανέχθηκε την παρρησία του, καθόσον το γέλιο αμβλύνει την αποδοκιμασία. Μετά από λίγο, όμως, καθώς οι γύρω του αλλά και ο Διονύσιος του ζητούσαν να αφήσει κατά μέρος την άκαιρη παρρησία, ο Φιλόξενος έδωσε μια παράξενη υπόσχεση. Είπε δηλαδή ότι με την απάντησή του θα διαφυλάξει και τα δύο, και την αλήθεια και την επιδοκιμασία του Διονυσίου· και δεν διαψεύστηκε. Γιατί, όταν ο τύραννος απήγγειλε κάποιους στίχους που μιλούσαν για αξιοθρήνητα παθήματα και τον ρώτησε «Πώς σου φαίνονται τα ποιήματα;», εκείνος είπε: «Οικτρά», τηρώντας έτσι με την αμφισημία αυτή και τα δύο σκέλη της υπόσχεσής του. Γιατί ο μεν Διόνυσος θεώρησε ότι «τα οικτρά» σημαίνουν λυπητερά και διαποτισμένα πλήρως από συμπόνια και ότι αυτού του είδους τα έργα είναι επιτεύγματα των καλών ποιητών, οπότε έκρινε ότι ο Φιλόξενος τον είχε επαινέσει· οι δε άλλοι αντιλήφθηκαν το αληθινό νόημα και συμπέραναν ότι «το οικτρό» είχε λεχθεί ολωσδιόλου για να χαρακτηρίσει την αποτυχία.⁶ 

Σημειώσεις:

1)Για τον Διόδωρο τον Σικελιώτη βλ. άρθρο μας της παρούσας στήλης με αποσπάσματα επίσης από τη Βιβλιοθήκη αναφερόμενα στον Μ. Αλέξανδρο (5/2/2022).

2)Ο Φιλόξενος από τα Κύθηρα (435-380 π. Χ.) ήταν σπουδαίος ποιητής διθυράμβων (γι’ αυτό το ποιητικό είδος, βλ σχ. 1 του κειμένου μας με θέμα τη λέξη πυρσοχαίτης [4/1/2020] ). Ο πιο δημοφιλής διθύραμβός του ήταν ο επιγραφόμενος Κύκλωψ ή Γαλάτεια με θέμα την περιπέτεια του Οδυσσέα· μεγαλύτερη εντύπωση είχε προκαλέσει η παρεμβαλλόμενη περιγραφή τού έρωτα του Κύκλωπα Πολύφημου για την ωραία νύμφη Γαλάτεια (για την τελευταία βλ. και σχ. 6 του άρθρου μας με θέμα τη λέξη φυκιόεις [8/8/2019] ). Από το σύνολο του έργου τού Φιλόξενου σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα.

3)Ο Διονύσιος Α΄ (περ. 430-368 π. Χ.) υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Διακρίθηκε για τις πολιτικές του ικανότητες και τις στρατιωτικές του αρετές. Πολέμησε νικηφόρα κατά των Καρχηδονίων οι οποίοι είχαν καταλάβει ελληνικές πόλεις της Σικελίας, και το 392, μετά την υπογραφή ειρήνης μεταξύ των εμπολέμων, οι Καρχηδόνιοι εγκατέλειψαν τις ελληνικές πόλεις και περιορίστηκαν στο ΒΔ τμήμα του νησιού. ΄Εκτοτε ο Διονύσιος έγινε κύριος όλης της Σικελίας. Για την επιδίωξη του σκοπού του να γίνει ηγεμόνας όλων των Ελλήνων της Δύσης, δεν αναγνώριζε κανέναν φραγμό: μετακινήσεις πληθυσμών, εκατόμβες θυμάτων, καταστροφές πόλεων, συλήσεις ιερών ήταν τα αποτελέσματα των μεγάλων του σχεδίων. Τον κατέτρυχε αρρωστημένη φοβία και ανασφάλεια, και δεν εμπιστευόταν ούτε και τα πιο κοντινά του πρόσωπα. Και αυτόν τον γιο του, τον Διονύσιο Β΄, τον κρατούσε έγκλειστο και μακριά από κάθε ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα της χώρας, μήπως δημιουργήσει δικό του κύκλο οπαδών. Εξόρισε άτομα της εμπιστοσύνης του, όπως τον αδελφό του, διέταξε την εκτέλεση διαφόρων φίλων του, τον δε Πλάτωνα τον οποίο είχε καλέσει στην αυλή του για να τον ακούσει, όταν ενοχλήθηκε από τις απόψεις του, σε μια έκρηξη θυμού, έδωσε εντολή να τον σκοτώσουν και, μεταπεισθείς, να τον πουλήσουν ως δούλο. (Ο φιλόσοφος οδηγήθηκε στην Αίγινα όπου πουλήθηκε ως αιχμάλωτος πολέμου. Τον αγόρασε ένας Κυρηναίος, ο Αννίκερης, που τον έστειλε στην Αθήνα και στους φίλους του, οι οποίοι πλήρωσαν στον Αννίκερη το ποσό που είχε διαθέσει για την αγορά και τον ελευθέρωσαν). Ο Διονύσιος θεωρούσε τον εαυτό του ποιητή και αρεσκόταν στη συναναστροφή φιλοσόφων και ποιητών, τους οποίους καλούσε στην αυλή του, όπως συνέβη και με τον Φιλόξενο. Μάλιστα, το 386 π. Χ. έστειλε στους Ολυμπιακούς Αγώνες πολυμερή θεωρία για να τραγουδήσουν τα ποιήματά του, τα οποία αποδοκιμάστηκαν από τους θεατές.

Στο απόσπασμα που παραθέτουμε ο Διόδωρος ο Σικελιώτης διασώζει ένα ανέκδοτο, άκρως εύγλωττο, μεταξύ του τυράννου και του ποιητή.

4) Τα φοβερά λατομεία των Συρακουσών χρησίμευαν και ως φυλακές και συνδέθηκαν με την τραγική καταστροφή των αθηναϊκών εκστρατευτικών δυνάμεων στη Σικελία στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (βλ. κείμενό μας με τα μεταφρασμένα σχετικά αποσπάσματα από το ιστορικό έργο του Θουκυδίδη [17/4/2021]).

5)Εἰς τὰς λατομίας στο πρωτότυπο. Η έκφραση αυτή έγινε παροιμιώδης, χρησιμοποιούμενη σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ερωτώμενος δεν θέλει να επαναλάβει την απάντηση που δεν είναι ευχάριστη σ’ εκείνον που τη ζητεί.

6) Υπάρχει και μία άλλη εκδοχή για την αιτία της τιμωρίας του Φιλόξενου. Σύμφωνα με αυτήν, τον Φιλόξενο τον οδήγησε στα λατομεία η ζήλια του τυράννου εξαιτίας της παλλακίδας του, της Γαλάτειας, με την οποία έκανε δεσμό ο ποιητής. Μάλιστα λέγεται ότι στον Κύκλωπα ο Κυθήριος διθυραμβοποιός  υπονοούσε ως Πολύφημο τον Διονύσιο.