Πήγα πριν μερικά χρόνια σε μια παράσταση, διάβασα το σημείωμα του σκηνοθέτη στο πρόγραμμα και σκέφτηκα ότι η παράσταση θα είναι σπουδαία. Όμως, φευ, στην παράσταση δεν υπήρχαν πουθενά αυτά που ήσαν γραμμένα στο σημείωμα.

Το ίδιο μου συνέβαινε για χρόνια με τις προ της παράστασης συνεντεύξεις σκηνοθέτη, που υπόσχονταν ένα  σπουδαίο αποτέλεσμα.

Κανείς, ή σχεδόν κανείς, δεν θυμάται παράσταση αυτού του σκηνοθέτη. Προφανώς ο σκηνοθέτης αυτός ήταν ένας διανοούμενος, πολύ διαβασμένος, και με μεγάλη ικανότητα χειρισμού του λόγου και της γραφής. Στην πράξη όμως, δεν μπορούσε προφανώς να διδάξει τους ηθοποιούς του και να συνεννοηθεί με τους συνεργάτες του, ώστε να έχουν τον ίδιο στόχο, και δεν κατάφερνε εντέλει  να καθηλώσει το κοινό. Βεβαίως, οι θεωρητικοί του θεάτρου ήσαν  πολύ φίλοι αυτού του σκηνοθέτη, γιατί τους έδινε έτοιμη, μασημένη τροφή για τα γραπτά τους.

Επίσης γνωρίζω σκηνοθέτες που χαίρεσαι να τους ακούς στην πρόβα όταν αναλύουν το έργο και τους χαρακτήρες του, αλλά, στο αποτέλεσμα, δεν εμφανίζεται πουθενά  αυτή η ανάλυση.  Σαν μια ωραία φωτογραφία που τραβήχτηκε από μια φωτογραφική μηχανή με εντελώς κλειστό το διάφραγμα κι έτσι ελάχιστα καταγράφηκαν πάνω στο φιλμ.

Επίσης γνωρίζω ηθοποιούς σχεδόν αμαθείς, που δεν μπορούν να διατυπώσουν μια απλή σκέψη και αναλύουν ένα ρόλο λέγοντας ανοησίες  κι όμως παίρνουν μια παράσταση στην πλάτη τους, βοηθούν με το παίξιμο τους τους συμπαίκτες ηθοποιούς στο να παίξουν έτσι όπως ποτέ δεν είχαν παίξει και εκπέμπουν προς το κοινό πολύ περισσότερα από ότι ο συγγραφέας είχε την πρόθεση να πει.

Επίσης γνωρίζω συγγραφείς, που όταν επιχείρησαν να σκηνοθετήσουν το έργο τους, το αποτέλεσμα ήταν πολύ κατώτερο του έργου που είχαν γράψει.

Επίσης γνωρίζω ηθοποιούς που με το παίξιμο τους έδωσαν άλλες διαστάσεις στη σκηνοθεσία ή μετέτρεψαν ένα μέτριο έργο σε μια παράσταση αριστούργημα. Όπως και σκηνοθέτες που έδωσαν άλλες διαστάσεις σε ένα μέτριο έργο και το έκαναν να φαίνεται αριστούργημα.

Επίσης γνωρίζω σκηνογράφους που έσωσαν μια μέτρια σκηνοθεσία ή έκαναν  αυτή τη σκηνοθεσία να μοιάζει  σπουδαία.

Επίσης έχω δει παραστάσεις που φαίνεται σε κάθε φράση η πρόθεση του σκηνοθέτη να προβάλει το μεγαλείο του έργου, σε κλασικά κυρίως κείμενα, που όμως αυτή η έμφαση μετ’ επιμονής κάνει την παράσταση να διαρκεί μισή ώρα επιπλέον, οι θεατές από τη μέση και πέρα το ρίχνουν στον ύπνο και την επαύριο δεν θυμούνται τίποτε από το σπουδαίο έργο που παρακολούθησαν.

Όπως έχω δει και το αντίθετο, σε ένα σπουδαίο έργο, η σκηνοθεσία  να εμφανίζεται  ότι δεν έχει σκέψη, ότι δεν έχει ανάλυση από πίσω της, αλλά καταφέρνει με ένα καταιγιστικό ρυθμό ή τη δημιουργία καθηλωτικής ατμόσφαιρας, να οξύνει την προσοχή του θεατή, να μην τον αφήνει να σκεφτεί οτιδήποτε άλλο στη διάρκεια της παράστασης παρά μόνο τα συμβαίνοντα επί σκηνής, αλλά την επαύριο, την ώρα που αυτός ο χθεσινός θεατής ψήνει καφέ, να ζωντανεύουν μέσα στην κουζίνα του στιγμές της παράστασης και χειρονομίες  των ηθοποιών ή να τον κατακλύζουν σκέψεις που γεννήθηκαν  από το έργο  που είδε χθες και να παίρνει τους φίλους του στο τηλέφωνο να τους προτρέψει να δουν αυτή την παράσταση. Έτσι γίνονται οι επιτυχίες από στόμα σε στόμα, που λέμε.

Όπως έχω δει και πρωταγωνιστή, που από τη γενική δοκιμή μέχρι την πρεμιέρα μεταμορφώνεται σε μαγικό πλάσμα και διασώζει την μέχρι χθες μέτρια σκηνοθεσία και μάλιστα την οδηγεί εκεί που κανείς, θεωρητικώς, δεν είχε την πρόθεση να οδηγηθεί.

 Τι θέλω να πω με όλα αυτά τα άυλα παραδείγματα; Ότι, άλλο η θεωρία, άλλο η πράξη. Άλλο η πρόθεση και άλλο  το αποτέλεσμα. Πολλές φορές είναι δύο παράλληλες που δεν θα συναντηθούν ποτέ.

 Πού οφείλεται αυτό; Μα προφανώς στην εντελώς διαφορετική λειτουργία του μυαλού, που κατευθύνεται από τη μέχρι τώρα θεωρητική γνώση του για τα πράγματα και τον κόσμο, και διαφορετική η λειτουργία του ενστίκτου και του σώματος που εμπεριέχει τη Φύση και πλήθος ασυνείδητες καταβολές, που το μυαλό δεν έχει την ικανότητα να συλλάβει και πολύ περισσότερο να επεξεργαστεί.

 Δεν θέλω να πω μ’ αυτά ότι ο καλλιτέχνης καλό θα είναι να μη διαβάζει. Αντιθέτως, να διαβάζει αλλά, όταν πράττει, να μη θεωρητικολογεί. Να μελετάει, αλλά μετά να κρύβει τα μελετήματα πίσω από τα αμελέτητα, γιατί τα αμελέτητα είναι αυτά που εκφράζουν το δικό του βαθύτερο είναι. Τα μελετημένα είναι των άλλων, τα αμελέτητα είναι δικά του.

Και να βεβαιώσω τους θεωρητικούς και τους αναλυτές της Τέχνης ότι, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, όσο κι αν έχουν απωθημένο να εξισωθούν με τους καλλιτέχνες δεν θα το καταφέρουν ποτέ.

Προϊόν της Τέχνης είναι το Έργο Τέχνης και όχι η Ανάλυσή του. Το υλικό θα είναι πάντα ισχυρότερο του άυλου, όσο κι αν στην πεζότητα και τη βαρβαρότητα που ζούμε θα θέλαμε να συμβαίνει το αντίθετο.

Πότε θα λυθεί αυτή η παρεξήγηση; Όταν καταλάβουν και οι μεν και οι δε, και οι αναλυτές και οι δημιουργοί, ότι κάνουν άλλη δουλειά ο ένας κι άλλη ο άλλος. Εξίσου σημαντική, αλλά άλλη. Να φροντίζει ο καθένας το χωράφι του. Τα καλλιεργούμενα στα χωράφια του ενός είναι ζιζάνια στα χωράφια του άλλου,  ή, όπως έλεγε ο Ρέυμον Τσάντλερ για τη δουλειά του, «οι ιδέες είναι δηλητήριο. Όσο περισσότερο διαλογίζεσαι, τόσο λιγότερο δημιουργείς».

Υ. Γ. 1. Ξαναδιαβάζοντας το κείμενο αυτό, βλέπω ότι ο τίτλος δεν εκφράζει το περιεχόμενο, αλλά μου αρέσει και δεν θέλω να τον αλλάξω. Ίσως μιαν άλλη φορά τα γράψω ένα κείμενο που να ταιριάζει με αυτό τον τίτλο.

Υ. Γ. 2. Πολλοί θα νομίσουν ότι γράφω γι’ αυτούς. Όχι. Για μένα γράφω. Εγώ τα έχω διαπράξει κατά καιρούς όλα αυτά που λέω ότι πρέπει να αποφεύγονται, σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό.