ΠΡΟΦΙΛ

Αγαπητοί φίλοι, το “Μαρτιάτικο” Προφίλ~ Ανφάς~ Τετ α’ Τετ φιλοξενεί έναν άνθρωπο πολύ σημαντικό για την Ελληνική και Κυπριακή Διασπορά. Μαζί μας ο κύριος Στέφανος Κωνσταντινίδης, ο οποίος, με αφορμή την Τριλογία του “Νομάδας” και ειδικά τον β’ τόμο, “Εκβάτανα”, συνομιλεί μαζί μας για το βιβλίο, την Πενταλιά, την Κύπρο, τον τρόπο της Ιστορίας απέναντι στα γεγονότα και στους ανθρώπους. Μιλάει από καρδιάς για το ταξίδι τού “Νομάδα” που συνεχίζεται κι ευχόμαστε να συνεχιστεί για πολύ ακόμα, μια και οι καρποί της “Οδύσσειας” αυτής είναι σπουδαίοι.
Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης γεννήθηκε στην Πενταλιά της Κύπρου. Από εκεί έρχεται στην Αθήνα για σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά το πτυχίο του συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και τις Πολιτικές Επιστήμες στη Σορβόνη και στο Παρίσι ( Docteur d’ ‘Etat). Δίδαξε Πολιτικές Επιστήμες και Ιστορία στα Πανεπιστήμια του Λαβάλ, του Κεμπέκ και του Μόντρεαλ. Είναι διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά (ΚΕΕΚ).
Έχει εκδώσει επτά βιβλία Πολιτικής Επιστήμης, Κοινωνιολογίας και Ιστορίας, ενώ δημοσίευσε δεκάδες επιστημονικά άρθρα κι είχε πολλαπλές συμμετοχές σε συλλογικούς τόμους. Έξι βιβλία δημοσιεύτηκαν, επίσης, κάτω από την εποπτεία και τη διεύθυνσή του. Έχει εκδώσει πέντε ποιητικές συλλογές και δύο συλλογές διηγημάτων.
Συνεργάστηκε με πολλά περιοδικά κι εφημερίδες της Κύπρου, της Ελλάδας και της διασποράς. Δημοσίευσε χρονογραφήματα, κριτική και δοκίμια. Ασχολήθηκε επίσης με τη δημοσιογραφία κι είναι αρθρογράφος στον κυριακάτικο «Φιλελεύθερο» της Κύπρου. Από το 1983 είναι εκδότης και διευθυντής του επιστημονικού περιοδικού “Études helléniques”/ “Hellenic Studies”. Πολυσέλιδες εκδόσεις του περιοδικού αφιερώθηκαν στη λογοτεχνία της διασποράς, την κυπριακή λογοτεχνία, την ελληνική εκπαίδευση και σε θέματα διεθνών σχέσεων. Από το 1997 είναι επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Κρήτης, στο πρόγραμμα «Παιδεία Ομογενών» για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη διασπορά (έρευνα, επιμόρφωση εκπαιδευτικών και παραγωγή διδακτικού υλικού).

ΑΝΦΑΣ

Λ.Ζ. Αγαπητέ κύριε Κωνσταντινίδη, είναι χαρά και τιμή που “συναντιόμαστε” στη στήλη αυτή για να συζητήσουμε. Ευτυχώς που η τεχνολογία μικραίνει τις αποστάσεις. Μόντρεαλ – Αθήνα, είναι μια απόσταση μεγάλη. Νιώθετε πως βρίσκεστε μακριά από πρόσωπα και τόπους αγαπημένους; Αισθάνεστε επιθυμία για μόνιμη επιστροφή;

Σ. Κ. Δεν ένιωσα ποτέ μακριά από τον τόπο μου! Δεν είχα ποτέ την αίσθηση ότι έφυγα! Ήμουν πάντα με το ένα πόδι στην Ελλάδα και την Κύπρο. Ίσως μάλιστα η γεωγραφική απόσταση να ήταν ένας ακόμη λόγος που ζούσα καθημερινά έντονα τον τόπο μου. Αυτή τη στιγμή που σας γράφω μπορεί με κλειστά μάτια να περπατώ στην Πανεπιστημίου ή στην Ακαδημίας στην Αθήνα, ή στην Πενταλιά , την Πάφο, τη Λευκωσία. Όλα τα καλοκαίρια βρίσκομαι στην Ελλάδα και την Κύπρο. Περισσότερο από τέσσερις μήνες τα τελευταία χρόνια. Τα τελευταία είκοσι χρόνια είχα μια μόνιμη συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Κρήτης στο πλαίσιο του προγράμματος «Παιδεία Ομογενών» και κάθε καλοκαίρι έπαιρνα μέρος στην επιστημονική συνάντηση στο Ρέθυμνο με συναδέλφους από όλο τον κόσμο. Πολλαπλές επαφές και συνεργασίες πάντοτε και με άλλους ακαδημαϊκούς χώρους και ερευνητικά Ιδρύματα. Αρθρογραφώ μόνιμα κάθε Κυριακή εδώ και είκοσι χρόνια στη μεγαλύτερη κυπριακή εφημερίδα, τον «Φιλελεύθερο». Η τεχνολογία άλλωστε με την ανάπτυξη που γνώρισε εξουδετέρωσε τις αποστάσεις.
Μόνιμη επιστροφή θα σήμαινε αποκοπή από ρίζες που δημιουργήθηκαν και εδώ. Ένας νομάδας ριζώνει παντού! Οπότε θα μοιράζομαι τον χρόνο μου ανάμεσα στον Καναδά και την Ελλάδα -Κύπρο. Ισχυρός παραμένει και ο δεσμός με το Παρίσι και τη Γαλλία. Έχω τη γαλλική υπηκοότητα και ψηφίζω ανελλιπώς στις γαλλικές προεδρικές εκλογές στο εδώ γαλλικό Προξενείο!

ΤΕΤ~ Α ~ ΤΕΤ

Λ. Ζ. Είστε γεννημένος σ’ ένα χωριό της μαρτυρικής Κύπρου, στην Πενταλιά. Από εκεί ξεκινάει το ταξίδι του “Νομάδα”; Έχει τελειώσει;

Σ. Κ. Το ταξίδι του «Νομάδα» δεν τελειώνει ποτέ! Γι΄ αυτό άλλωστε είναι νομάδας! Πάντα θα ταξιδεύει, και πραγματικά και μεταφορικά. Θα επιστρέψει μόνιμα κάποτε εκεί απ΄ όπου ξεκίνησε, στην Πενταλιά, εκεί θα είναι η μόνιμή του κατοικία. Για να περιδιαβάζει κάθε αυγή στα στενά δρομάκια της, να ακούει τα πουλιά της και να αντικρίζει κάθε άνοιξη τις ανθισμένες αμυγδαλιές της.

Λ. Ζ. Παραπάνω γράφετε για τις εκλογές…θυμάμαι το είχατε σχολιάσει μετά τη νίκη της Εθνικής Γαλλίας στο ποδόσφαιρο. Δεν αμφιβάλλει προφανώς κανείς για την αγάπη στη Γαλλία, στην οποία προχωρήσατε τις σπουδές σας, μετά την Αθήνα, και ζήσατε μεγάλα γεγονότα. Πληγώνει αυτή η στάση της ιδιαίτερης πατρίδας, της στέρησης κατά κάποιο τρόπο των πολιτικών δικαιωμάτων, απέναντι στα “παιδιά” της;

Σ. Κ. Σίγουρα πληγώνει. Δεν πρόκειται βέβαια για στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά για γραφειοκρατικές διαδικασίες που εμποδίζουν την εξάσκηση αυτού του δικαιώματος. Η Ελλάδα και η Κύπρος είναι από τις τελευταίες χώρες που δεν έλυσαν αυτό το τόσο απλό πρόβλημα.

Λ. Ζ. Ήδη μιλάμε για τον «Νομάδα» που γίνεται βιβλία, μια τριλογία, και που προφανώς το προσωπικό βίωμα κυριαρχεί. Ποια η αφορμή της συγγραφής των συγκεκριμένων βιβλίων; Να σας πω την αλήθεια, σκεφτόμουν πως έχετε ένα κοινό αίσθημα με τον Σεφέρη ως προς την έννοια της πατρίδας και γι’ αυτό ονομάσατε την τριλογία «Νομάδας»… Η περιπλάνηση, οι περιπέτειες του Ελληνοκυπριακού λαού, τα πολιτικά γεγονότα που σας σημαδεύουν. Σκέφτηκα, “κοίτα να δεις, ο Σεφέρης τα «Ημερολόγια», ο Κωνσταντινίδης τον «Νομάδα» του”, χωρίς αυτό να υπονοεί μίμηση λ.χ. Συνειρμός απλά.

Σ.Κ. Υπάρχει ένα βιωματικό υπόστρωμα στη μυθιστορηματική μου τριλογία «Νομάδας». Όμως δεν πρόκειται για βιογραφικό μυθιστόρημα. Τα προσωπικά μου βιώματα διαδραματίζουν δευτερεύοντα ρόλο. Εκείνο που με ενδιέφερε ήταν η συλλογική μνήμη, χωρίς την οποία ένας λαός δεν μπορεί να διατηρήσει την ταυτότητά του. Ούτε φυσικά και τον πολιτισμό του με την ανθρωπολογική έννοια του όρου. Έγραψα επομένως ένα μυθιστόρημα με κοινωνιολογικό, ανθρωπολογικό, πολιτικό και ιστορικό υπόβαθρο. «Καθότι αν κοινωνήσωμεν αληθεύομεν, α δε αν ιδιάσωμεν, ψευδόμεθα», κατά τον Ηράκλειτον.
Το μυθιστόρημα μου επιτρέπει κάτι πολύ πιο σημαντικό από μια βιωματική αφήγηση. Μου επιτρέπει το πέρασμα από το βιωματικό στο συλλογικό, από το ατομικό στο πολύμορφο και το πολυσύνθετο της κοινωνίας. Μου επιτρέπει να ισορροπώ μεταβαίνοντας από τον ιδιωτικό χώρο στον δημόσιο, από τη μικροϊστορία στην ιστορία, από τις καθημερινές λεπτομέρειες στα μείζονα γεγονότα.
Μέσα από τον σεφερικό κύκλο αναδύεται η τραγικότητα της ανθρώπινης μοίρας, τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και σε συλλογικό. Κυρίως όμως σε συλλογικό επίπεδο . Είναι, βλέπετε, Μικρασιάτης ο Σεφέρης και η Κύπρος που τόσο τον συγκινούσε ήταν ιδωμένη από τον ίδιο ως προέκταση της Μικράς Ασίας. Με αυτή την έννοια είναι φυσικό νομίζω το «τραγικό» του σεφερικού αφηγήματος να επεκτείνεται και σε όσα σήμερα συμβαίνουν στην Κύπρο και να επηρεάζουν το σύγχρονο κυπριακό αφήγημα.

Λ. Ζ. Να ξεκαθαρίσουμε κάτι; Ο ήρωας είναι “προσωπείο “ δικό σας, τόσο ως συγγραφέα όσο και ως προσώπου υπαρκτού που δρα σε συγκεκριμένες συνθήκες;

Σ. Κ. Όχι, ο αφηγητής της ιστορίας, ο κεντρικός ήρωας, δεν είναι «προσωπείο» δικό μου, έχει τη δική του αυθυπαρξία. Ο αφηγητής είναι ένα πλασματικό πρόσωπο, δημιούργημα του συγγραφέα, διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Ο συγγραφέας είναι «παρών» βέβαια στην αφήγηση με την αφηρημένη μορφή του «υπονοούμενου συγγραφέα» (αφηρημένος συγγραφέας), αναγνωρίσιμος με τη μορφή της «συγγραφικής συνείδησης», καθώς και με τη δομή, τις ιδέες, τους τίτλους, τη διάρθρωση, τη διαίρεση του έργου. Ο συγγραφέας ισορροπεί μεταξύ πραγματικότητας-προσωπικής και ιστορικής- και μυθοπλασίας.

Λ. Ζ. Γιατί συνδέετε την πορεία του ήρωα με αυτήν του Μ. Αλεξάνδρου; Ποια σκέψη σάς οδηγεί να θεωρήσετε πως τα Εκβάτανα θα ήθελε ως πρωτεύουσα του κράτους του ο Αλέξανδρος και ποια η σχέση με τα δικά σας “Εκβάτανα “, που γίνονται και υπότιτλος του β’ τόμου;

Σ. Κ. Κατ΄ αρχήν υπάρχει η ελευθερία του συγγραφέα, το δικό του φαντασιακό. Όμως σύμφωνα με μια παράδοση, η Ρωξάνη καταγόταν από τα Εκβάτανα. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος επισκέφτηκε δύο φορές τα Εκβάτανα. Άλλωστε τα Εκβάτανα συνδέθηκαν και με τις ανασκαφές της Αμφίπολης. Όσον αφορά στον Αλέξανδρο, τον είχα συνδέσει και παλιότερα στην ποίησή μου με την Πενταλιά. Δεν είναι κατ΄ ανάγκην ο ιστορικός Μέγας Αλέξανδρος, αλλά αυτός του δικού μου φαντασιακού. Φυσικά το ιστορικό στοιχείο υπάρχει, αλλά διαπλέκεται με το φαντασιακό σύμφωνα με τις ανάγκες του μυθιστορήματος. Ο Αλέξανδρος εξάλλου είναι ο ήρωας που βρίσκεται σε συνεχή κίνηση, θέλει να γνωρίσει τον κόσμο, περιπλανιέται στα βάθη της Ασίας και ξέρουμε πως μόνο με μία στάση, των στρατιωτών του που δεν ήθελαν πια να προχωρήσουν, υποχρεώθηκε να επιστρέψει πίσω στα Σούσα από την Ινδία, μέσω της Γεδρωσίας ερήμου. Είναι ο ήρωας της αναζήτησης των μακρινών οριζόντων και σαν τέτοιος με εκφράζει. Μόνο με τον Οδυσσέα θα μπορούσα να τον συγκρίνω. Ο Αλέξανδρος, όμως, ο ιστορικός, δεν φαίνεται να διακατέχεται από την επιθυμία της επιστροφής. Ίσως γιατί πέθανε νέος. Αντίθετα, ο δικός μου Αλέξανδρος είναι και λίγο «οδυσσεϊκός»! Θέλει να γυρίσει στην Πενταλιά.

Πενταλιά, Κύπρος

Λ. Ζ. Μέσα στο έργο σας και ειδικά στα “Εκβάτανα”, τον β’ τόμο της τριλογίας, είναι έντονος ο προβληματισμός σχετικά με την ιστορία και τη σχέση εξάρτησης με τον ανθρώπινο παράγοντα. Τελικά η ιστορία επαναλαμβάνεται με άλλους πρωταγωνιστές; Το άτομο έχει λόγο για την πορεία των πραγμάτων που γίνονται ιστορία;

Σ. Κ. Υπήρχε πάντοτε μια ώσμωση ανάμεσα στη λογοτεχνία και την ιστορία από την εποχή του Ομήρου. Η λογοτεχνία είναι προέκταση τόσο της πολιτικής όσο και της ιστορίας. Τουλάχιστον έτσι ήταν πάντοτε για μένα. Η λογοτεχνία επιτρέπει μια άλλη θέαση της ιστορίας, μια άλλη θέαση του κόσμου. Ειδικά το μυθιστόρημα ανοίγει ένα παράθυρο, όχι μόνο στον κόσμο της ιστορίας, αλλά και σε αυτόν της φιλοσοφίας και του μύθου. Η λογοτεχνία στοχεύει να συλλάβει και να εκφράσει τα παράδοξα που αντιστέκονται στη λογική της ιστορίας και στη δική της αυστηρή μεθοδολογία. Ο ανθρώπινος παράγοντας είναι σημαντικός για την κατανόηση της Ιστορίας Οι προσωπικότητες διαδραματίζουν ασφαλώς ρόλο στην Ιστορία, αλλά δεν είναι αυτές που την σέρνουν. Την Ιστορία την σέρνουν βαθύτερες κοινωνικές διεργασίες στις οποίες πρωταγωνιστούν κοινωνικές δυνάμεις με διαφορετικά συμφέροντα. Αυτές τις δυνάμεις και τα συμφέροντά τους ενσαρκώνουν και εκφράζουν οι προσωπικότητες. Εδώ συνίσταται ο εγελιανός δόλος, η πανουργία της Ιστορίας, σύμφωνα με τον Χέγκελ, να χρησιμοποιεί τα άτομα, τις προσωπικότητες, τα κράτη, για τους δικούς της σκοπούς.
Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ με τον ίδιο τρόπο, γιατί κάθε φορά οι κοινωνικές διεργασίες, οι προσωπικότητες , οι κοινωνικές δυνάμεις είναι διαφορετικές. Σίγουρα ομοιότητες ανάμεσα σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους υπάρχουν. Λέμε, για παράδειγμα, οι σημερινές ΗΠΑ θυμίζουν Ρώμη της παρακμής. Δεν είναι επανάληψη της Ιστορίας, πρόκειται για διαφορετικές εποχές, διαφορετικά γεγονότα, διαφορετικές υπόγειες κοινωνικές διεργασίες. Εντούτοις διαπιστώνουμε κάτι κοινό ανάμεσα στη Ρώμη και τις ΗΠΑ, και αυτό είναι το παρακμιακό στοιχείο. Αλλά ακόμη και αυτό δεν είναι της ίδιας μορφής. Το ίδιο ισχύει και για αναφορές που θα μπορούσαμε να κάνουμε στον Θουκυδίδη. Ειδικά στην αναφορά του για τον χαρακτήρα των ανθρώπων. Αν και η σταθερά των ανθρωπίνων παθών που συναντάμε στον Θουκυδίδη είναι αρκετά κοντά και στη δική μας πραγματικότητα.

Με το μεγάλο ιστορικό Σπύρο Βρυώνη και τον Κώστα Γουλιάμο, τώρα πρύτανη του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου στην Κύπρο. Τρίτο παγκόσμιο συνέδριο των Ερευνητικών Ιδρυμάτων του Ελληνισμού, Μόντρεαλ, 28-31-05-1999 με θέμα “Ο ελληνισμός στον 21ον αιώνα”. Οργανωτής το Κέντρο Ελληνικών Ερευνών Καναδά-ΚΕΕΚ το οποίο διευθύνει ο Στέφανος Κωνσταντινίδης.

Λ. Ζ. Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος γραφής σας. Εκεί που η Ιστορία μοιάζει να καταλαμβάνει, ως αφήγηση, το μεγαλύτερο μέρος παρεμβάλλεται η καθημερινότητα, η ζωή που προχωράει. Κοντά στον λόγο τον “δοκιμιακό “ των αναλύσεων βρίσκεται ο τολμηρός λόγος. Συνυπάρχει η ποίηση ακόμα και ως ποιητική σκέψη με τον πεζό λόγο. Η οξυδέρκεια και η πολιτική οξύνοια που οδηγούν στη βαθύτερη αναζήτηση. Μεγάλη κατάκτηση αυτό.

Σ. Κ. Πολύ θα ήθελα να καταργήσω τα σύνορα ανάμεσα στον πεζό λόγο και την ποίηση! Το προσπάθησα! Ήθελα να μείνω ποιητής και στο μυθιστόρημά μου. Η καθημερινότητα των ανθρώπων είναι αδιαχώριστη από την Ιστορία. Ναι, υπάρχει πολύς δοκιμιακός λόγος στη γραφή μου. Δεν θα είχε νόημα μια γραφή χωρίς τον αναστοχασμό του κόσμου. Χωρίς έναν υπαρξιακό αναστοχασμό. Χωρίς ερωτήματα που από μόνα τους μπορεί να συνιστούν και θέση, αλλά και να αφήνουν ανοικτούς ορίζοντες ξεχωριστής πρόσληψης στον καθένα.

Λ. Ζ. Ένα στοιχείο του μυθιστορήματος, το οποίο θα έλεγα πως συμβάλλει στην εξέλιξη του μύθου, είναι το συγκρουσιακό. Σε όλα τα επίπεδα ο ήρωας συγκρούεται. Με τα γεγονότα, με τη σύντροφό του, με τα περασμένα, με το γεγονός πως ο κόσμος του είναι η Πενταλιά, ακόμη κι όταν φτάνει στον υψηλότερο τίτλο που δίνουν τα γαλλικά Πανεπιστήμια σε ντοκτορά. Είναι μια “τεχνική” που επιλέξατε για να προάγετε την εξέλιξη της ιστορίας ή τελικά είναι μια κατάσταση που βιώνεται όχι μόνο σε ατομικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο; Το ταξίδι, “εσωτερικό και εξωτερικό”, του Οδυσσέα από την κάθε Ιθάκη και κάθε κατάσταση;

Σ. Κ. Δεν θα το έλεγα συγκρουσιακό, αν και φαίνεται ως τέτοιο. Είναι μια μορφή διαλεκτικής που συμβάλλει τόσο στην εξέλιξη του μύθου όσο και στην παρουσίαση της ιστορίας ως πολυδιάστατης πραγματικότητας. Ακόμη και οι εσωτερικές συγκρουσιακές καταστάσεις του ήρωα έχουν αυτή τη διαλεκτική υπόσταση, σ΄ έναν δρόμο που οδηγεί προς την ελευθερία. Σίγουρα το συγκρουσιακό στοιχείο θα μπορούσε να ιδωθεί και σε ένα ψυχολογικό επίπεδο, και η κριτική και η φιλολογική ανάλυση απ΄ αυτή τη σκοπιά το φωτίζουν. Δεν είναι σε μένα βέβαια να κάνω την ανάλυση όλων αυτών, αλλά στον αναγνώστη και τον κριτικό. Καθ΄ όσον η δική μου άποψη δεν δεσμεύει τη δική τους πρόσληψη. Ειδικά, όπως ξέρετε, έχει δοθεί τα τελευταία χρόνια μεγάλη σημασία στις αναγνωστικές θεωρίες με έναν πιο ενεργητικό ρόλο στον αναγνώστη και στον συνεχή διάλογό του με το έργο… Μερικοί προχωρούν ακόμη πιο πέρα και θεωρούν τον αναγνώστη συνδημιουργό με τον συγγραφέα, ανάλογα με την πρόσληψή του.
Η Πενταλιά είναι το μέτρο του κόσμου! Από την Πενταλιά στην Πάφο, από την Πάφο στην Αθήνα, από την Αθήνα στο Παρίσι, η Πενταλιά με ακολουθούσε και με παρακολουθούσε.

Παρίσι, δεκαετία ’70

Λ. Ζ. Φαίνεται ότι το ΚΚΚ και στη συνέχεια το ΑΚΕΛ παίζουν καταλυτικό ρόλο στα γεγονότα που αφορούν στην Κύπρο τόσο επί Αγγλικής Κατοχής όσο και στην τραγική συνέχεια. Παράλληλα, το ΑΚΕΛ πλέον, έχει όλα τα στοιχεία ενός κομμουνιστικού κόμματος, καχυποψία, ίντριγκα, διαγραφές ανάλογα με τις εξελίξεις. “Σοβούσε μια κρίση ηγεσίας “, λέει ο Πλουτής σε μια συνομιλία. Οι εγγενείς αλλά και. ..”επίκτητες “ αδυναμίες του χώρου αυτού τι ρόλο έχουν παίξει στην εξέλιξη των γεγονότων;

Σ. Κ. Το ΑΚΕΛ ήταν το μόνο οργανωμένο κόμμα στην Κύπρο στην περίοδο της Αγγλοκρατίας. Το ΚΚΚ που προηγήθηκε δεν πρόλαβε να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο, είχε μια βραχύβια ζωή. Μετά από μια περίοδο αμφιταλάντευσης, το ΑΚΕΛ υιοθέτησε σταθερά την πολιτική της ‘Ενωσης με την ενθάρρυνση και του ΚΚΕ, όταν μια αντιπροσωπεία του συνάντησε τον Ζαχαριάδη στο βουνό στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου. Ήταν βέβαια σε μόνιμο ανταγωνισμό με την Εκκλησία γύρω από την οποία είχε συνασπιστεί η Δεξιά. Αλλά έμεινε σταθερό στην αξίωση για ένωση, ακόμη και όταν αυτή η πολιτική υιοθετήθηκε στην περίοδο της ανεξαρτησίας με πρωθυπουργό στην Ελλάδα τον Γεώργιο Παπανδρέου. Από την άλλη, βέβαια, αντιτάχτηκε στον ένοπλο αγώνα, κάτι που δεν δικαιολογείται από ένα κομμουνιστικό κόμμα. Το ότι τον αγώνα αυτό τον στήριξε η Εκκλησία δεν ήταν λόγος να τον καταδικάσει. Στην ουσία άλλωστε το βάρος του ένοπλου αγώνα το σήκωσαν κατά κύριο λόγο τα μικροαστικά στρώματα και οι αγρότες και δευτερευόντως τα εργατικά στρώματα, οι διανοούμενοι και οι μαθητές. Η κυπριακή μεταπρατική αστική τάξη, στενά συνδεδεμένη με τα αγγλικά συμφέροντα, ήταν αντίθετη και στον ένοπλο αγώνα και στην ιδέα της ενώσεως.

Λ. Ζ. Η Κύπρος είναι σημείο αναφοράς στο βιβλίο. Η τραγωδία, οι αντιδράσεις, οι ευθύνες, η νοσταλγία. Πώς βλέπετε, σε σχέση με την εποχή που περιγράφετε, τη σημερινή κατάσταση; Θα υπάρξει “δίκαιη” λύση;

Σ. Κ. Η Κύπρος είναι σήμερα σε καλύτερη κατάσταση από αυτήν που παρουσιάζω στο μυθιστόρημα, με την έννοια ότι κατάφερε να επιβιώσει ως κράτος. Ανέκαθεν στόχος όλων των ξένων επεμβάσεων ήταν η διάλυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ακόμη και σήμερα, στη λύση που θέλουν να επιβάλουν στους Κυπρίους επιδιώκεται ουσιαστικά η διάλυση του κυπριακού κράτους και η δημιουργία ενός μορφώματος με τουρκική επικυριαρχία. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην «αλεξανδρετοποίηση» της Κύπρου ή την «ιμβροποίησή» της.
Η κυπριακή τραγωδία είναι αποτέλεσμα δύο παραγόντων: του ξένου παράγοντα, που επεδίωκε να διασφαλίσει τα γεωπολιτικά του συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο και την ευρύτερη Μέση Ανατολή σε βάρος του λαού της Κύπρου, και της ανικανότητας των πολιτικών ηγεσιών Αθήνας και Λευκωσίας να προασπίσουν τα δικά τους συμφέροντα στην περιοχή και αυτά του κυπριακού λαού.
Δίκαιη λύση, την οποία οι πολιτικοί αντικατέστησαν με τον όρο «βιώσιμη λύση», θα υπάρξει, εφόσον δεν γίνουν νέα λάθη στη διαχείριση του Κυπριακού και εφόσον ο κυπριακός λαός συνεχίσει να αντιστέκεται σε όσους επιβουλεύονται την ύπαρξη της Κυπριακής Δημοκρατίας. Για να αποτραπούν οι τουρκικοί σχεδιασμοί και τα κατοχικά δεδομένα, χρειάζεται μια πολιτική ανατροπής, χρειάζεται αλλαγή πορείας. Η λύση στο Κυπριακό πρέπει να περιλαμβάνει ενότητα χώρου, κράτους, οικονομίας, θεσμών, αποχώρηση όλων των ξένων στρατευμάτων, ακόμη και των βρετανικών Βάσεων, εφαρμογή όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών όλων των νομίμων πολιτών. Αυτά είναι η βάση της κανονικότητας ενός κράτους. Σε ένα κανονικό κράτος τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων είναι εξασφαλισμένα. Άλλωστε το ευρωπαϊκό πλαίσιο,το ευρωπαϊκό κεκτημένο τούς προστατεύει απόλυτα. Η «προστασία» της Τουρκίας, το ξέρουν και οι ίδιοι, οδηγεί και στον δικό τους αφανισμό. Σε κάθε περίπτωση, οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να είναι μέρος της λύσης. Όχι η Τουρκία.
Η νοσταλγία θα υπάρχει πάντα. Είναι η νοσταλγία εκείνης της «σεφερικής» Κύπρου που την έζησα ως παιδί, η Κύπρος του αντιαποικιακού αγώνα που την έζησα ως μαθητής, η Κύπρος της Ζυρίχης με όλη τη θλίψη, κι από κει και πέρα, ιδίως μετά το ΄74, ο αγώνας επιβίωσης. Ο ελληνισμός βρίσκεται σίγουρα σε κίνδυνο σε αυτή την εσχατιά της Ανατολικής Μεσογείου. Και δεν κινδυνεύει μόνο από την πολιτική διαχείριση του Κυπριακού, αλλά και από τον αβδηριτισμό και τον συβαριτισμό μιας κοινωνίας που έχασε πολλή από την παλιά ζωτικότητά της.

Λ. Ζ. Η Πενταλιά είναι μια κουκκίδα στον παγκόσμιο γεωπολιτικό χάρτη. Το ίδιο και το Παρίσι αλλά και γενικότερα οι πόλεις, οι τόποι. Ωστόσο το ιστορικό γίγνεσθαι, η πορεία των πραγμάτων, των αλλαγών και της θέσης του ανθρώπου είναι ίδια και στην πιο μικρή κουκκίδα αλλά και στις μεγαλύτερες, ειδικά στη σύγχρονη εποχή που η παγκοσμιοποίηση έχει ξεφύγει από την οικονομία και την παραγωγή και προχωράει με άλλους τρόπους. Τα πράγματα μας πληγώνουν. Αντιδράσεις και φωνές υπάρχουν. Είναι στο χέρι μας, εντέλει, να “αλλάξουμε τον κόσμο” και πώς;

Σ. Κ. Ναι, είναι στο χέρι μας να τον αλλάξουμε τον κόσμο! Το ιστορικό γίγνεσθαι είναι βέβαια αποτέλεσμα βαθύτερων κοινωνικών διεργασιών. Όμως, επειδή στις μέρες μας υπάρχει πέρα από την πραγματική οικονομία και μια εικονική που τείνει να γίνει κυρίαρχη,ένα μέρος του πολύπλοκου «εποικοδομήματος» με τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του μετατοπίζεται προς την ίδια την οικονομική βάση. Κι αφού αυτή η βάση δεν είναι πια μόνο η παραγωγή αλλά το χρηματοπιστωτικό σύστημα με τους αδιαφανείς διαμεσολαβητικούς του μηχανισμούς, η οικονομία γίνεται περισσότερο πλασματική. Σε αυτό το πλαίσιο της πλασματικής οικονομίας που περιλαμβάνει τις προσδοκίες μελλοντικών κερδών, την επενδυτική αισιοδοξία, την «αυτορρύθμιση» της αγοράς, την αγοραπωλησία νομισμάτων και αγαθών σε μια εικονική αγορά και πολλά άλλα, το εποικοδόμημα λειτουργεί ως θεμέλιο του τρόπου παραγωγής. Είναι σαν ένα σπίτι, όπως είπε κάποιος, που δεν υπολογίζεται στην τιμή του μόνο η αξία της γης και τα υλικά με τα οποία οικοδομήθηκε, αλλά και η αισθητική της οικογένειας που ζει σε αυτό και οι προσδοκίες του κέρδους από την πρόσληψη αυτής της αισθητικής. Με άλλα λόγια, η νομοτέλεια της οικονομίας του μαρξιστικού αφηγήματος ισχύει πολύ λιγότερο σήμερα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο βολονταρισμός, η κοινωνική πάλη, η ανθρώπινη δράση γίνονται αποφασιστικοί παράγοντες για την αλλαγή του κόσμου. Για να γίνει όμως πράξη η αλλαγή του κόσμου, χρειάζεται να κατέβουν οι πολίτες από τις κερκίδες απ’ όπου παρακολουθούν και να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους.

Παρουσιαση Λευκωσίας, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Κύπρου

Λ. Ζ. «Ο μυθιστοριογράφος δεν γράφει Ιστορία. Παραμένει στον χώρο της λογοτεχνίας…», γράφετε στον “Νομάδα”. Υπό ποιες προϋποθέσεις ωστόσο περνάει τη διαχωριστική γραμμή και γράφει Ιστορία, αλλά γίνεται και Κοινωνιολόγος, Πολιτικός επιστήμονας, Ανθρωπολόγος;

Σ. Κ. Καμιά φορά έχω την αίσθηση πως η λογοτεχνία συμπληρώνει τη μεγάλη εικόνα της ιστορίας. Η λογοτεχνία όμως επιτρέπει το ίδιο και στην κοινωνιολογία, την καλύτερη μελέτη της κοινωνίας μιας συγκεκριμένης εποχής, αυτής στην οποία αναφέρεται το λογοτεχνικό κείμενο, και ειδικά και κατά κύριο λόγο το μυθιστόρημα. Ακόμη και εκεί όπου κυριαρχεί το μυθολογικό στοιχείο όπως στον Όμηρο, έχουμε ένα τεράστιο υλικό που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τους θεσμούς της κοινωνίας και τις δομές της εξουσίας. Άλλωστε, μέσα από το μυθολογικό κατανοούμε πολλές φορές καλύτερα τον κόσμο.
Οι διαχωριστικές γραμμές πάντα υπάρχουν. Ο ιστορικός είναι υποχρεωμένος να σέβεται κάποιους κανόνες, το πραγματολογικό υλικό του θα πρέπει να είναι απόρροια πηγών τις οποίες ελέγχει και διασταυρώνει. Κάθε ιστορική αφήγηση έχει βέβαια κενά, προβλήματα, αντιφάσεις,σημεία αβεβαιότητας. Ποτέ όμως δεν κατασκευάζουμε τα γεγονότα. Γι΄ αυτό και οι ιστορικοί αισθάνονται την ανάγκη να οριοθετήσουν το αντικείμενό τους σε σχέση με τη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας, για παράδειγμα, ενός μυθιστορήματος μπορεί να επινοεί ανθρώπους, τόπους και γεγονότα. Πόσο όμως μπορεί να επινοήσει όλα αυτά εκτός της ιστορικής πραγματικότητας, εκτός του ιστορικού πλαισίου μιας εποχής; Μπορεί η λογοτεχνία να αλλοιώσει την ιστορία; Σίγουρα όχι, τουλάχιστον στα ουσιώδη. Δεν μπορεί, για παράδειγμα, να παρουσιάσει τον Ναπολέοντα νικητή στο Βατερλώ. Ήδη ο Ηρόδοτος, με την ιδιότητα του ιστορικού,προσάπτει στον Όμηρο ότι γνώριζε πως η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία με τον Πάρη και όμως επέλεξε να το αγνοήσει. Ο Ηρόδοτος φτάνει σε αυτό το συμπέρασμα ερμηνεύοντας κάποιους στίχους από τον ίδιο τον Όμηρο. Φυσικά εδώ μπλεκόμαστε στην πραγματικότητα με τις διάφορες εκδοχές της ελληνικής μυθολογίας για την Ελένη, οπότε η ελευθερία του δημιουργού είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που θα είχε, αν το πραγματολογικό υλικό του προερχόταν από τον χώρο της ιστορίας.

Λ. Ζ. Οι θέσεις του Χέγκελ σχετικά με την Ιστορία, πιστεύετε πως μπορούν να θεωρηθούν “παρωχημένες”;

Σ. Κ. Οι θέσεις του Χέγκελ επικαιροποιούνται συνεχώς από τους νεότερους ή γίνονται αφετηρία αναστοχασμού της ιστορίας με νέες υποθέσεις, νέες φιλοσοφικές προσλήψεις της ιστορίας. Και μια και μιλήσαμε και μιλούμε για την Ιστορία, επιτρέψτε μου να θίξω, έστω και ακροθιγώς, το ζήτημα της τυχαιότητας, της ενδεχομενικότητας. Η τυχαιότητα και η ενδεχομενικότητα αφήνουν την ιστορική διαδικασία με ανοικτή έκβαση. Βεβαίως η τυχαιότητα από μόνη της δεν κυβερνά την Ιστορία, όπως το φαντάστηκαν κατά καιρούς κάποιοι στοχαστές, αλλά διαμορφώνει απρόβλεπτα δεδομένα που επηρεάζουν την πορεία της. Το δίλημμα- φιλοσοφικό- είναι ανάμεσα στις διαδράσεις της ενδεχομενικότητας και των ιστορικά προσδιορισμένων καθορισμών. Κάπου εδώ διχάζεται ακόμη και η μαρξιστική αντίληψη της Ιστορίας. Το τυχαίο όμως συνυπάρχει με την αναγκαιότητα Είναι αυτό που ο Γάλλος βιολόγος και φιλόσοφος Jacques Monod περιέγραψε στο βιβλίο του Le hasard et la nécessité . Το σημείωσε και ο Γκαίτε, όταν τόνιζε πως ο ιστός του κόσμου είναι χτισμένος από αναγκαιότητες και τυχαιότητα και η διάνοια του ανθρώπου τοποθετεί τον εαυτό της μεταξύ των δύο και τα ελέγχει. Μελετά την αναγκαιότητα και την αιτία της ύπαρξής της, ξέρει πως η τυχαιότητα είναι διαχειρίσιμη, μπορεί να ελεγχθεί, να χρησιμοποιηθεί. Η τυχαιότητα είναι ένα τεράστιο θέμα που πάντα απασχολούσε τους ανθρώπους. Φιλόσοφοι, θεολόγοι και επιστήμονες βάλθηκαν να την ερμηνεύσουν, ο καθένας από τη δική του σκοπιά. Η σύγχρονη φυσική και τα μαθηματικά τη μελετούν μέσω του απειροστικού λογισμού, ενώ οι επιστήμονες έκαναν την εισαγωγή της και στη σύγχρονη τεχνολογία. Η κβαντομηχανική θέτει επίσης υπό αμφισβήτηση τον ντετερμινισμό εισάγοντας τις έννοιες της απροσδιοριστίας, της πολυπλοκότητας και του τυχαίου. Νομίζω όμως ότι πολλοί έθαψαν πολύ γρήγορα την αιτιοκρατία στο όνομα της τυχαιότητας. Ούτε η αιτιοκρατία έχει απόλυτο χαρακτήρα ούτε η τυχαιότητα. Ενάντια στη νομοτέλεια και την τυχαιότητα παρεμβάλλεται και η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου.

Λ. Ζ. «Χρειαζόμαστε μια πρόταση ζωής και έρωτα. Να οικοδομήσουμε τη διαλεκτική οδύνης/έρωτα.», γράφει η Περσεφόνη, παλιά φίλη του ήρωα. Δεν σας κρύβω πως με παρέπεμψε στους Πατέρες της Εκκλησίας και σε κείμενα για τη σχέση με τον Θεό και τον Άνθρωπο. Σαφώς αυτή είναι προσωπική άποψη. Ωστόσο θα μπορούσε ο κόσμος να προχωρήσει μπροστά, αν το βίωμα το κοινό ήταν αυτή η σχέση ζωής- οδύνης- έρωτα;

Σ. Κ. Δεν ξέρω αν θα μπορούσε να προχωρήσει μπροστά. Ξέρετε, το «μπροστά» είναι πάντα σχετικό. Η διαπίστωση όμως παραμένει πως ο κόσμος προχωρεί με μια διαλεκτική οδύνης/έρωτα. Το ότι στην ερώτησή σας κάνετε αναφορά στα πατερικά κείμενα δείχνει ότι το θέμα δεν είναι νέο. Νομίζω το ανιχνεύουμε, τουλάχιστον εν μέρει και στην τραγωδία.

Λ. Ζ. Διαβάζοντας τις Σημειώσεις έχω μια απορία. Δεν είναι φιλόσοφος ο δημιουργός όταν με το έργο του αναζητά την Αλήθεια; Όταν βαδίζει προς το Αγαθόν εγκαταλείποντας το “Σπήλαιο”; Αν και στη νεότερη και σύγχρονη εποχή αυτοί οι άνθρωποι περιθωριοποιούνται γιατί πολλές απόψεις δεν ‘αντέχονται’! Παρόλο που στα αρχαία χρόνια ο “τρελός” ήταν πρόσωπο ιερό, για να θυμηθούμε και το τέχνασμα του Σόλωνα.

Σ. Κ. Ο δημιουργός είναι φιλόσοφος. Όχι όλοι οι δημιουργοί, φυσικά. Αλλά παραμένει το γεγονός ότι στην ποίηση ή και στο πεζό υπάρχει καμιά φορά περισσότερη φιλοσοφία απ’ ό,τι σε φιλοσοφικά συστήματα. Ας πούμε, η Οδύσσεια του Ομήρου είναι μια φιλοσοφία ζωής, και στον Καβάφη υπάρχει αρκετή φιλοσοφία όση και σε ένα φιλοσοφικό σύστημα. Όπως το ίδιο υπάρχει υπέροχη ποίηση και σε φιλοσοφικά κείμενα. Σκέφτομαι, για παράδειγμα, την ποίηση στους πλατωνικούς διαλόγους.


Λ. Ζ. Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης έχει πολλά κοινά με τον ήρωά του τον Απόλλωνα- αναρωτήθηκα πολλές φορές αν η επιλογή του ονόματος έχει να κάνει με την αναζήτηση φωτός από τον ήρωα- τόσο ως προς την καταγωγή, ως προς τις σπουδές, την “περιπλάνηση” ίσως. Πώς ήταν το δικό σας ταξίδι όλα αυτά τα χρόνια;

Σ. Κ. Ναι, έχει κοινά αρκετά, αλλά και διαφορές! Στην αρχή η επιλογή του Απόλλωνα ήταν κάπως τυχαία. Καθ΄οδόν όμως συνειδητοποιούσα πως δεν ήταν και τόσο τυχαία και διερωτώμαι τώρα εκ των υστέρων μήπως ήταν μια υποσυνείδητη επιλογή που παρέπεμπε στο απολλώνιο φως.

Λ. Ζ. Είστε ένα σημαντικό πρόσωπο για την ομογένεια, Ελλάδας και Κύπρου θα έλεγα, με δυναμική δραστηριότητα σε ζητήματα πολιτικά, στη λογοτεχνία, στην προβολή της λογοτεχνίας της διασποράς, την κυπριακή λογοτεχνία, την ελληνική εκπαίδευση. Το διδακτικό σας έργο σπουδαίο. Το εκδοτικό επίσης. Πέρα από την ηθική ικανοποίηση, σε προσωπικό επίπεδο, για τα αποτελέσματα των κόπων πολλών χρόνων, συνειδητοποιείτε το μέγεθος της προβολής για Κύπρο και Ελλάδα; Επίσης, έχουμε τη στήριξη των Ομογενών; Τι πιστεύετε;

Σ. Κ. Δεν θεωρώ τον εαυτό μου σημαντικό πρόσωπο! Έβαλα και εγώ το λιθαράκι μου όπως και τόσοι άλλοι. Η ελληνική διασπορά ήταν και παραμένει πάντα μια ζωντανή συνισταμένη του ελληνισμού. Χωρίς αυτήν ο ελληνισμός χάνει την οικουμενικότητά του. Γίνεται φτωχότερος. Ο ελληνισμός όμως ήταν πάντα οικουμενικός. Ο περιορισμός του σε εθνικά σύνορα θα είναι μια ιστορική απώλεια.

Λ. Ζ. Κύριε Κωνσταντινίδη, σας ευχαριστώ θερμά για την επικοινωνία, για τον χρόνο που αφιερώσατε και για όσα σημαντικά μάς είπατε σ’ αυτή τη συζήτηση. Εύχομαι καλή επιτυχία σε ό,τι κάνετε και καλή συνέχεια στο έργο σας.

Σ.Κ. Κι εγώ σάς ευχαριστώ θερμά για τη φιλοξενία!