Ευθύς εξαρχής καταλάβαμε ότι, όπως η ψηφιακή τεχνολογία έφερε ριζικές και πολυεπίπεδες αλλαγές στη ζωή του ανθρώπου, έτσι και η Τεχνητή Νοημοσύνη ήρθε για να την αλλάξει τώρα ακόμη περισσότερο. Και δεν υπάρχει νομίζω κανείς πλέον που να αμφισβητεί αυτή την πραγματικότητα, η οποία δημιούργησε καινούργιους και έντονους προβληματισμούς. Κι επειδή το φάσμα εφαρμογών της ΤN καλύπτει το αντίστοιχο της ζωής, νιώθουμε ξαφνιασμένοι και αμήχανοι μπροστά σ’ αυτό το δημιούργημα. Κι ο καθείς κοιτάζει να προσαρμοστεί, όσο αφορά τις επιδράσεις-αλλαγές που θα ανακύψουν στην επαγγελματική του ζωή ή στον τομέα ενασχόλησής του, στην προσωπική του και στην εν γένει κοινωνική του ζωή.
Η προσωπική μου αμηχανία και προβληματισμός, φαντάζομαι κι όσων ασχολούνται με τη λογοτεχνία και ειδικότερα με την ποίηση, σχετίζεται με το εξής ερώτημα: το ChatGpt αποτελεί απειλή για την ποίηση ή πηγή έμπνευσης και ανανέωσης;; Μ’ αυτό το θέμα σχετίζονται τα λίγα παρακάτω σχόλια.
Η ποίηση, ως ζωντανός οργανισμός, μετασχηματίζεται διαρκώς, απορροφώντας τις γλωσσικές και τεχνολογικές εξελίξεις κάθε εποχής. Από τα χρόνια των ομηρικών επών μέχρι σήμερα η ποιητική γλώσσα έχει αντικατοπτρίσει τις κοινωνικές, πολιτισμικές και τεχνολογικές μεταβολές. Σήμερα, στην εποχή της ΤΝ, μήπως βρισκόμαστε μπροστά σε μια, αν όχι νέα ποιητική αναγέννηση, αλλά ίσως σε μια ριζική πρόκληση;; Το ερώτημα δεν είναι απλώς αν το ChatGPT μπορεί να γράψει ποίηση, αλλά πώς η ποίηση μπορεί να εξελιχθεί σε ένα περιβάλλον, όπου η γλώσσα δεν ανήκει πλέον αποκλειστικά στους ανθρώπους.
Η ιστορική διαδρομή της ποιητικής γλώσσας έχει δείξει ότι κάθε ποιητική γενιά έχει αναπτύξει τη δική της γλωσσική «διάλεκτο». Στη σύγχρονη εποχή, η ποίηση αντιμετωπίζει ήδη μια ακόμη μετάβαση: την ένταξη της ψηφιακής γλώσσας και των τεχνολογικών νοημάτων. Λέξεις, για παράδειγμα, όπως «αλγόριθμος», «dataset», «cloud», ή “prompt” δεν είναι πλέον ξένες – έχουν γίνει μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας. Μπορεί λοιπόν η ποίηση, αν θέλει να παραμείνει ζωντανή έκφραση της εποχής της, να μην αγκαλιάσει αυτή τη νέα λεξιλογική πραγματικότητα;; Ασφαλώς, όχι!
Κάτι τέτοιο όμως δεν είναι καθόλου εύκολο. Η γλωσσική προσαρμογή κάθε φορά της ποιητικής γλώσσας στη νέα εποχή ούτε εύκολα έγινε ούτε σύντομα, αλλά δύσκολα και σιγά σιγά. Η αλήθεια σήμερα είναι ότι θα ασκηθεί από την ΤΝ στην ποίηση του καιρού μας πολύ μεγαλύτερη πίεση για προσαρμογή στα νέα δεδομένα και η εμμονή μας στην πεπατημένη θα δημιουργεί γραφικές καταστάσεις. Κι επειδή στην Ελλάδα, εδώ και μερικούς αιώνες, ακολουθούμε τη Δύση με κάποια χρονική καθυστέρηση, ας φανταστούμε, αν αυτό συνεχιστεί για μια πεντηκονταετία, ποια θα είναι η ποιητική μας κατάσταση τότε σε σύγκριση με τις άλλες χώρες, Δύσης και Ανατολής, όπου η ΤΝ θα έχει λειτουργήσει ως επιταχυντής.
Γιατί πραγματικά το ChatGpt θα λειτουργήσει ως καταλύτης γλωσσικής εξέλιξης γενικά, και ειδικά της ποιητικής γλώσσας. Και μπορεί η θεματολογία της ποίησης να παραμείνει η ίδια, αλλ’ όμως θα εκφραστεί με διαφορετική γλώσσα, διαφορετικά νοήματα και διαφορετικά σύμβολα. Κι ενώ το ChatGpt θα μπορεί να αναπλάθει το παρελθόν, θα μπορεί π.χ. να δημιουργεί στίχους που να μοιάζουν με στίχους του Παλαμά, του Σεφέρη ή του Ελύτη, αυτό δεν θα είναι για μας η κύρια λειτουργία του. Για μας το σημαντικό είναι να το δούμε ως πραγματική πρόκληση, μια μοναδική ευκαιρία να το κατευθύνουμε να επινοήσει μια ποιητική γλώσσα και μια «τράπεζα» συμβόλων που θα αντικατοπτρίζει τη σύγχρονη τεχνολογική συνείδηση. Για παράδειγμα, ένα ποίημα που εξερευνά τη «μηχανική μοναξιά» ενός chatbot ή τη «διαστροφή της μνήμης» σε ψηφιακό περιβάλλον μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους. Η ΤΝ λοιπόν δεν πρέπει να περιορίζεται στην απομίμηση του παρελθόντος, αλλά να λειτουργεί ως γέφυρα προς το μέλλον.
Ωστόσο, υπάρχει και ο κίνδυνος η ποίηση να χάσει τη βαθύτερη ανθρώπινη διάστασή της. Το ChatGPT, αν και ικανό να παράγει εντυπωσιακούς στίχους, στερείται της υπαρξιακής εμπειρίας που κρύβεται πίσω από κάθε σπουδαίο ποίημα. Οι λέξεις του είναι προϊόν στατιστικών μοντέλων, όχι βιωματικών αναμνήσεων. Εδώ ακριβώς πρέπει και οφείλει η ανθρώπινη ποίηση να προσφέρει στην εξέλιξη το αντίδωρό της: δεν αρκεί δηλαδή να χρησιμοποιεί τεχνολογικές λέξεις· πρέπει να τις εμπλουτίσει με νέα νοήματα. Για παράδειγμα, η λέξη «cloud» δεν αναφέρεται μόνο σε μια ψηφιακή αποθήκη δεδομένων, αλλά μπορεί να γίνει σύμβολο της μνήμης της εφήμερης ανθρώπινης ύπαρξης.
Τέλος, ως προς το ερώτημα αν η ΤΝ αποτελεί απειλή ή πηγή έμπνευσης και ανανέωσης της ποίησης, θα μπορούσαμε να πούμε, σε τελευταία ανάλυση, ότι το μέλλον της ποίησης εξαρτάται κυρίως από τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του, που πρέπει να συντηρεί και να ανανεώνει το κλίμα της δημιουργικής διαδικασίας. Παρακάμπτοντας μάλιστα κάποιες αρνητικές επιδράσεις της ΤΝ, όπως είναι ο κίνδυνος απώλειας του αυθεντικού, η μιμητική δημιουργικότητα, η απειλή της παθητικότητας κ.ά., ίσως μια συμβιωτική προοπτική της ποίησης και της ΤΝ θα αποτελούσε για τον ποιητή του 21ου αιώνα μια ανέλπιστη ευκαιρία να χρησιμοποιήσει την ΤΝ, ως εργαλείο μόνο, για να ανακαλύψει ασυνήθιστους συνδυασμούς λέξεων, για να δοκιμάσει νέες μορφές ποίησης που θα αλλάξουν δυναμικά την αλληλεπίδρασή της με τον αναγνώστη, να εξετάσει κριτικά τη γλώσσα της εποχής μας σχετικά με τις τεχνολογικές μεταφορές και συμβολισμούς, ν’ αποκτήσει με τον αναγνώστη μια διάδραση, κ.ά.
Επιλογικά, θα έλεγα, ότι η ποίηση δεν είναι μόνο λέξεις· είναι η σχέση τους με την ανθρώπινη εμπειρία. Το ChatGPT, αν και χρήσιμο εργαλείο, δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη σιωπηλή βαρύτητα ενός στίχου που γεννιέται από πραγματική γνωστική και συναισθηματική πάλη. Αντί να φοβόμαστε ή να ειδωλοποιούμε την ΤΝ, ας τη χρησιμοποιήσουμε ως καθρέφτη που μας ωθεί να αναρωτηθούμε: Τι σημαίνει να είσαι ποιητής σε μια εποχή που η γλώσσα μπορεί να παραχθεί από μηχανή;;
