ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Στην τελευταία, νέα έκδοση σε νέα μετάφραση του πολυδιαβασμένου έργου που πρωτοεκδόθηκε στη χώρα μας το 1971 θα ανέμενε ίσως κανείς την αποκατάσταση του εξαιρετικού τίτλου του πρωτοτύπου Escape from Freedom, [Απόδραση από την ελευθερία], που αποδίδεται με τον μάλλον χομπσιανής τάξεως φόβο.
Διότι το ρήμα αποδρώ εμφανίζεται πράγματι πολλές φορές στις σελίδες αυτού του έργου αποδίδοντας τη σημασία της ελευθερίας στη σύγχρονη εποχή κατά τον Φρομ: μιας φυλακής που δεσμεύει την αυτοπραγμάτωση του ατόμου καθώς ο κομφορμισμός και οι ψυχαναγκαστικού τύπου συμπεριφορές υποκαθιστούν την αυθόρμητη δημιουργικότητα.
Οι μεσαιωνικοί εξωτερικοί δυνάστες, κράτος, Εκκλησία κ.λπ. έδωσαν τη θέση τους σε εσωτερικευμένες εκδοχές της εξουσίας, συνείδηση, καθήκον, κοινή γνώμη, κοινή λογική, κ.ο.κ., απείρως δυναστικότερες βεβαιώνει ο Φρομ. Η αναγεννησιακή ανάδυση του ατόμου μαζί με την προτεσταντική ανθρωπολογία αφήνουν τον άνθρωπο χωρίς την κοινοτική ασφάλεια του παρελθόντος εριμμένον στην ενοχή και την ηθική εξαχρείωση. Η Καθολική Εκκλησία σού άφηνε κι ένα περιθώριο να μετανοήσεις. Λουθηρανισμός και Καλβινισμός κανένα. Sola gratia. Μόνον η χάρις σώζει. Aνηλεής είναι η κριτική αξιολόγηση του Προτεσταντισμού εν γένει, όπως του δόγματος του απόλυτου προορισμού. Και βέβαια η σύνδεση που προτείνεται μιας τέτοιας ψυχολογίας με ολοκληρωτικά καθεστώτα και την άνοδο του Ναζισμού.
Η νεωτερική κοινωνία και η επίδρασή της είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την ανάλυση του Φρομ ο οποίος προσπαθεί με αυτήν να αμβλύνει τον βιολογισμό του Φρόυντ. Επιβεβαιώνεται σήμερα; Καθώς η επιστήμη της ψυχανάλυσης εναγκαλίζεται ολοένα και περισσότερο, στον δρόμο του Γιουνγκ, τα ερμηνευτικά σχήματα των θρησκειών και δη των ανατολικών, βλέπουμε λόγου χάριν την άνοδο του Ισλάμ στο όνομα της Umma, της κοινότητας των πιστών, ή του Βουδισμού, έναντι των ολοένα και περισσότερο εκκοσμικευμένων δογμάτων της Δύσης, της πίστης ως προσωπικού δεδομένου κ.ο.κ.
Κοινωνικοπολιτική και ψυχο-ανάλυση συνδυάζονται έτσι στη σκέψη του Φρομ. Ωστόσο τιμώντας την εβραϊκή του καταγωγή, παράδοση και παιδεία το πρώτο μότο του βιβλίου του είναι ταλμουδικό – ενώ τα άλλα δύο του διάσημου αναγεννησιακού καμπαλιστή Πίκο ντε λα Μιράντολα και του Τόμας Τζέφερσον – ο τελευταίος εστιάζοντας στον αμετάβλητο χαρακτήρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η προβληματική του στοχαστή αναπτύσσεται σε δύο προλόγους (για τις δύο πρώτες εκδόσεις του βιβλίου), επτά κεφάλαια και ένα παράρτημα εκκινώντας από τη σύνδεση ελευθερίας και ψυχολογίας. Στη συνέχεια αναφέρεται στην νεωτερική ανάδυση της ατομικότητας και την αμφισημία που μπορεί να συνοδεύει τον όρο ελευθερία. Εδώ ο Φρομ φαίνεται να προσεγγίζει την ερμηνεία της χριστιανικής φιλοσοφίας περί φύσης και γνώμης. Ακολουθεί το ιστορικό πλαίσιο με έμφαση σε αυτό του Μεσαίωνα και την καθοριστική στροφή Αναγέννησης και Μεταρρύθμισης προς την εξατομίκευση που χαρακτηρίζει και τη σύγχρονη εποχή. Η διελκυστίνδα μεταξύ υποταγής και αυθόρμητης δημιουργικότητας. Οι δύο τύποι ελευθερίας: από και για να. Οι μηχανισμοί απόδρασης: ολοκληρωτισμός, καταστροφικότητα, αυτόματος κομφορμισμός, παθογένειες par excellence και της εποχής μας. Και βέβαια μαζί με την ανάλυση της ψυχολογίας του Ναζισμού αφιερώνεται και ένα κεφάλαιο στη Δημοκρατία και το πόσο αυτή μπορεί να απειλείται από το άγχος, τη μοναξιά και την ανασφάλεια – που οδηγούν στον Φασισμό – ενώ καταλήγει επισημαίνοντας τη σπουδαιότητα του κοινωνικού χαρακτήρα στην εδραίωση του πολιτισμού και των ιδεολογιών εν γένει.
Τι θα έλεγε άραγε ο Φρομ, ο καθηγητής του Νew School, για την Αμερική σήμερα; Για τις προκλήσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης; Για τον φόβο μηχανοποίησης του ανθρώπου; Για την επιτακτική ανάγκη επανορισμού και επανεύρεσης της αυθεντικής ανθρωπινότητας;
Βεβαίως ο Φρομ πουθενά δεν προκρίνει τη θρησκεία ως πανάκεια. Μπορούμε όμως εδώ να προτείνουμε μια ανάγνωση της υποταγής που θα αφίσταται της παθολογίας; Αμοιβαία υποταγή. Αλλήλων τα βάρη βαστάζετε. Ελευθερία εσωτερική. Αγάπη. Εκεί δεν νιώθεις αιχμάλωτος κανενός – του εαυτού σου ή του άλλου. Δεν θέλεις πια να αποδράσεις.
Σάρα Θηλυκού
