Γεωργία Παπαδάκη. ΗΝΕΜΟΕΙΣ

Η αρχαία μελωδικότατη με τα δεσπόζοντα φωνήεντά της λέξη ἠνεμόεις ( ἀνεμόεις στη δωρική διάλεκτο ) –εσσα –εν σημαίνει τον εκτεθειμένο στον άνεμο, τον πληττόμενο από τον άνεμο επί βουνών ή ορεινών τόπων, και εδώ θα το συναντήσουμε σε έναν στίχο τής Ἰλιάδος.

Το επίθετο αυτό έχει σχηματιστεί από το ουσιαστικό ὁ ἄνεμος, όπως και οι παρακάτω λέξεις: ἀνεμίζομαι (→ ανεμίζω)= κινούμαι από τον άνεμο· ἀνεμοζάλη = δυνατός άνεμος, θύελλα· ἀνεμόπους-ουν= αυτός που έχει πόδια γρήγορα σαν τον άνεμο· ἀνεμοτρεφής-ές= ο τρεφόμενος, ο αυξανόμενος από τον άνεμο, π.χ. το κύμα· ἀνεμόδαρτος= ανεμοδαρμένος· ἀνεμώδης-ες= ο εκτεθειμένος στους ανέμους, ανεμοδαρμένος· ἀνεμοσκεπής-ές= αυτός που σκεπάζει, προφυλάσσει από τον άνεμο· νηνεμία (←συναίρεση του στερητικού μορίου νε+ἄνεμος)· ἀνεμιαῖος-ον= αυτός που περιέχει άνεμο και για αυγό το άγονο, αυτό που γεννήθηκε χωρίς τη γονιμοποίηση από το αρσενικό φύλο, εξού στην περίπτωση γυναίκας η ψευδεγκυμοσύνη, το νεότερο «ανεμογκάστρι», μεταφορικά δε σημαίνει τον κενό, τον μάταιο. Τα σύνθετα: ὑπηνέμιος-ον, συνώνυμο του προηγουμένου· ὑπήνεμος-ον= ο προφυλαγμένος από τον άνεμο, απάνεμος· προσήνεμος-ον, το αντίθετο του προηγουμένου, ο στραμμένος προς τον άνεμο· ἐξανεμόω-ῶ= γεμίζω κάτι με αέρα κ. ά. Επίσης οι νεοελληνικές λέξεις: ανεμίζω, ανεμοδαρμένος, ανεμόβροχο, ανεμοθύελλα, ανεμόμυλος, ανεμοστρόβιλος, ανεμιστήρας κ. ά.

Αρχίζουμε τώρα με οδηγό τις λέξεις την «ανασκαφή» στα αρχαία κείμενα.Σε ένα απόφθεγμα αποδιδόμενο στον Δημόκριτο διαβάζουμε:

μηδέποτε μακαρίσηις ἄνθρωπον ἐπὶ πλούτωι

καὶ δόξηι· πάντα γὰρ τὰ τοιαῦτα τῶν ἀγαθῶν

ἐλάττονι πίστει τῶν ἀνέμων δέδεται.

Ποτέ μη μακαρίσεις άνθρωπο για πλούτη και για δόξα·

γιατί όλα τα τέτοιου είδους αγαθά εξασφαλίζονται με εμπιστοσύνη

μικρότερη κι από εκείνη που μπορείς να έχεις στους ανέμους.

Ο ΄Ομηρος και ο Ησίοδος αναφέρουν τέσσερις ανέμους από τα τέσσερα σημεία τού ορίζοντα: τον Βορέαν, τον δυνατό και βίαιο βόρειο άνεμο (τραμουντάνα), τον Νότον, τον νότιο άνεμο (όστρια, νοτιάς), τον Εὖρον, τον ΝΑ άνεμο (σιρόκος) και τον δυτικό πολύ γρήγορο, τον Ζέφυρον (πουνέντες). Ο Αριστοτέλης στα Μετεωρολογικά του ονομάζει δώδεκα ανέμους και στη Ρωμαϊκή Αγορά τής Αθήνας, στο Ωρολόγιο τού Κυρρήστου ή Αέρηδες εικονίζονται κάτω από το γείσο τής στέγης οκτώ: Εκτός από τους τέσσερις προαναφερθέντες, φέρονται ανάγλυφοι ο ΒΔ Σκίρων (μαΐστρος), ο ΝΔ Λίψ (λίβας, γαρμπής), ο Α Ἀπηλιώτης (λεβάντες) και ο ΒΑ Καικίας (γρέγος).

Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου

Ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές γράφει (57e):

Ἄλεξις […] λέγει. ᾠὰ δε οὐ μόνον ἀνεμιαῖα ἐκάλουν, ἀλλὰ καὶ ὑπηνέμια.

Ο ΄Αλεξις ¹ […] λέει. Τα δε αυγά τα ονόμαζαν όχι μόνο ἀνεμιαῖα [κλούβια], αλλά και ὑπηνέμια [επίσης κλούβια].

Και ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο Περὶ ζῴων γενέσεως (749b):

Συνίσταται μὲν οὖν κυήματα τοῖς ὄρνισι καὶ αὐτόματα, ἃ καλοῦσιν ὑπηνέμια […]

Σχηματίζονται λοιπόν στα πτηνά μεν κυοφορούμενα έμβρυα και από μόνα τους [χωρίς ζευγάρωμα με αρσενικό], τα οποία ονομάζουν ὑπηνέμια […]

Στο δε Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι παρατηρεί (636a,10):

Εἰσὶ δέ τινες αἱ πάσχουσί τι τοιοῦτον ὃ καλοῦσιν ἐξανεμοῦσθαι· δεῖ δὴ καὶ

τοῦτο μὴ πάσχειν. Ἔστι δὲ τὸ τοιοῦτον πάθος· ὅταν συγγένωνται τῷ ἀνδρί,

οὔτε προϊέμεναι δῆλαι τὸ σπέρμα οὔτε κυΐσκονται, διὸ καὶ καλεῖται ἐξανεμοῦσθαι.

Υπάρχουν και κάποιες γυναίκες οι οποίες παθαίνουν αυτό που ονομάζουν

ανεμογκάστρι· και βέβαια, τούτο δεν πρέπει να το παθαίνουν. Αυτό που τους

συμβαίνει έχει ως εξής: Όταν έρχονται σε επαφή με τον άντρα, ούτε δείχνουν

να αποβάλλουν το σπέρμα ούτε μένουν έγκυοι, γι’ αυτό και ονομάζεται

ανεμογκάστρι.

Και συνεχίζει την ερμηνεία και την αιτιολόγηση αυτής της κατάστασης.

Σε ένα πλατωνικό έργο, όπου παρουσιάζονται διαλεγόμενοι ο Σωκράτης, ο μαθηματικός Θεόδωρος και ο Θεαίτητος, μαθητής τού τελευταίου, το όνομα του οποίου έδωσε ο Πλάτων στον τίτλο τού διαλόγου,² ο νεαρός Θεαίτητος δίνει τον ορισμό τής γνώσης, ότι δηλαδή είναι αίσθηση, και ο Σωκράτης εφαρμόζοντας τη μαιευτική του μέθοδο, κατευθύνει περαιτέρω τη συζήτηση με την προτροπή (151e):

Ἀλλὰ φέρε δὴ αὐτὸ κοινῇ σκεψώμεθα, γόνιμον ἢ ἀνεμιαῖον τυγχάνει ὄν. Αἴσθησις, φῄς, ἐπιστήμη;

ΘΕΑΙ. Ναί.

Αλλά εμπρός, λοιπόν, ας εξετάσουμε μαζί τούτο, αν δηλαδή τυχαίνει να είναι γόνιμο [αυτό που είπες] ή λόγια τού αέρα. Αίσθηση λες ότι είναι η γνώση;

ΘΕΑΙ. Ναι.

Περνάμε στην Ἀντιγόνη τού Σοφοκλή. Στο δεύτερο επεισόδιο της τραγωδίας, έρχεται ένας φύλακας οδηγώντας μπροστά στους Θηβαίους γέροντες που απαρτίζουν τον Χορό την Αντιγόνη, τον ένοχο της συμβατικής ταφής τού Πολυνείκη (είχε καλυφθεί ελαφρά με χώμα). Εκείνη τη στιγμή βγαίνει από το παλάτι ο Κρέων, και απευθυνόμενος ο φύλακας προς αυτόν του εξιστορεί πώς τη συνέλαβαν. Μόλις γυρίσαμε, λέει, εκεί που κείτονταν ο νεκρός, φοβισμένοι από τις απειλές σου για τη σύλληψη του ενόχου — παραθέτουμε τη συνέχεια στο πρωτότυπο (στ. 409-414):

πᾶσαν κόνιν σήραντες ἣ κατεῖχε τὸν

νέκυν, μυδῶν τε σῶμα γυμνώσαντες εὖ,

καθήμεθ’ ἄκρων ἐκ πάγων ὑπήνεμοι,

ὀσμὴν ἀπ’ αὐτοῦ μὴ βάλῃ πεφευγότες,

ἐγερτὶ κινῶν ἄνδρ’ ἀνὴρ ἐπιρρόθοις

κακοῖσιν, εἴ τις τοῦδ’ ἀκηδήσοι πόνου.

αφού σαρώσαμε όλη τη σκόνη που τον νεκρό

εσκέπαζε κι απογυμνώσαμε καλά το σαπισμένο σώμα,

καθόμασταν στων κορυφών των βράχων τα πλευρά

προφυλαγμένοι από τον άνεμο,

τη δυσοσμία απ’ τον νεκρό έχοντας αποφύγει,

μη [και τη μύτη μας] προσβάλει,

ο ένας άντρας τον άλλον ξάγρυπνο κρατώντας

με ασταμάτητες βρισιές, μήπως κανείς μας

το έργο τούτο το επίπονο παραμελήσει.

Ο Ξενοφών στον Οἰκονομικόν του³ παρουσιάζει τον Σωκράτη να συζητεί στην αρχή με έναν πλούσιο Αθηναίο, τον Κριτόβουλο, και κατόπιν με έναν εύπορο κτηματία, νιόπαντρο, τον Ισχόμαχο, μόνο που σ’ αυτό το σύγγραμμα δεν είναι ο Σωκράτης το κύριο πρόσωπο που διδάσκει, αλλά ουσιαστικά είναι αυτός που διδάσκεται. Δύο είναι τα βασικά θέματα της συζήτησης ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Ισχόμαχο: η θέση τής γυναίκας και η αγροτική οικονομία. Συνομιλούν για το όργωμα, τη σπορά, τον θερισμό, το αλώνισμα και φθάνοντας στο λίχνισμα — στο σημείο αυτό ας ακούσουμε τον ίδιο τον φιλόσοφο να διηγείται (ΧVIII 6):

Καὶ λέξον γέ μοι, ὦ Σώκρατες, ἔφη ὁ Ἰσχόμαχος, ἦ οἶσθα ὅτι ἢν ἐκ

τοῦ προσηνέμου μέρους τῆς ἅλω ἄρχῃ, δι’ ὅλης τῆς ἅλω οἴσεταί σοι

τὰ ἄχυρα;

Και για πες μου, Σωκράτη, είπε ο Ισχόμαχος, αλήθεια, ξέρεις πως,

αν αρχίσεις [το λίχνισμα] από το μέρος που χτυπά το αλώνι ο άνεμος,

θα σου σκορπίσουν τα άχυρα σε όλο το αλώνι;

Από το άρθρο μας δεν γίνεται να απουσιάζει ο θεσπέσιος ΄Ομηρος, αστείρευτη πηγή τής Ελληνικής γλώσσας τού 8^ου αι. π. Χ.

Στη ραψωδία Ο λοιπόν της Ἰλιάδος ο ΄Εκτορας χτυπήθηκε από τον Αίαντα. Όμως ο Απόλλωνας, σταλμένος από τον Δία, τον συνεφέρνει και αυτός εμψυχώνει τους Τρώες που πιέζουν τους Αχαιούς. Γίνονται σκληρές μάχες, με τον ΄Εκτορα να προσπαθεί μάταια να σπάσει τις γραμμές των Ελλήνων. Και ο ποιητής συνθέτει για τον ΄Εκτορα μία από τις περίφημες παρομοιώσεις του (στ. 623-628):

αὐτὰρ ὁ λαμπόμενος πυρὶ πάντοθεν ἔνθορ’ ὁμίλῳ,

ἐν δ’ ἔπεσ’ ὡς ὅτε κῦμα θοῇ ἐν νηῒ πέσῃσι

λάβρον ὑπαὶ νεφέων ἀνεμοτρεφές· ἡ δε τε πᾶσα

ἄχνῃ ὑπεκρύφθη, ἀνέμοιο δὲ δεινὸς ἀήτης

ἱστίῳ ἐμβρέμεται, τρομέουσι δε τε φρένα ναῦται

δεδιότες·

Όμως αυτός λάμποντας από παντού ωσάν από φωτιά, όρμησε

κι έπεσε μες στο πυκνό το πλήθος, καταπώς όταν κύμα ορμητικό

πέσει μέσα σε γρήγορο καράβι από τον άνεμο θρεμμένο κι από σύννεφα·

και το καράβι ολόκληρο σκεπάζεται απ’ τον αφρό, η δε πνοή η φοβερή

τού ανέμου σφυρίζει στο πανί και τρέμουν μέσα τους οι ναύτες

από φόβο·

Ακολούθως στην επόμενη ραψωδία· καθώς οι Αχαιοί βρίσκονται σε δεινή θέση από την επιθετικότητα των Τρώων, ο Πάτροκλος ζητά από τον Αχιλλέα την αρματωσιά του για να μπει αντ’ αυτού στη μάχη επικεφαλής των Μυρμιδόνων. Ο Αχιλλέας του το επιτρέπει, αλλά τον συμβουλεύει να μην προχωρήσει πέρα από τα πλοία, δίνει θάρρος στους Μυρμιδόνες και κάνει σπονδή, παρακαλώντας τον Δία για την προστασία τού αγαπημένου του συντρόφου. Προετοιμαζόμενος για την προσφορά, άνοιξε μία κασέλα για να πάρει το ποτήρι με το οποίο θα έκανε τη σπονδή, κασέλα που του είχε δώσει η μητέρα του, η Θέτις, για να την πάρει μαζί του ξεκινώντας για την Τροία — ακολουθούν στην περιγραφή οι παρακάτω στίχοι (Π 223-4):

ἐῢ πλήσασα χιτώνων

χλαινάων τ’ ἀνεμοσκεπέων οὔλων τε ταπήτων.

αφού τη γέμισε ώς πάνω με χιτώνες,

με πανωφόρια απ’ τους ανέμους προστασία και

με δασύμαλλα σκεπάσματα.

Στο σύγγραμμά του με τον τίτλο Πότερα τῶν ζῴων φρονιμώτερα τὰ χερσαῖα ἢ τὰ ἔνυδρα ο Πλούταρχος πραγματεύεται το θέμα της νοημοσύνης των ζώων και υφαίνει τον καμβά τού έργου του στη βάση μιας παρέας δύο μέλη τής οποίας, ο Αριστότιμος και ο Φαίδιμος, αναλαμβάνουν να υποστηρίξουν με παραδείγματα ο πρώτος ως συνήγορος την ξηρά που γεννά ζώα, και ο δεύτερος ως συνήγορος τη θάλασσα. Πρώτος παίρνει τον λόγο ο Αριστότιμος, ο οποίος μεταξύ των άλλων υποστηρίζει ότι ο ίδιος έχει δει σκύλο σε πλοίο να ρίχνει χαλίκια σε μισοάδειο αμφορέα με λάδι, προκαλώντας του την απορία πώς ο σκύλος καταλαβαίνει ότι οι ελαφρότερες ουσίες ανεβαίνουν προς τα πάνω, όταν οι βαρύτερες πηγαίνουν κάτω· και προσθέτει ότι παρόμοια συμβαίνουν με τις μέλισσες της Κρήτης και τις χήνες τής Κιλικίας. Συγκεκριμένα λέει (967Β):

ἐκεῖναι μὲν γὰρ ἀνεμῶδές τι μέλλουσαι κάμπτειν ἀκρωτήριον

ἑρματίζουσιν ἑαυτάς, ὑπὲρ τοῦ μὴ παραφέρεσθαι, μικροῖς λιθιδίοις·

Εκείνες μεν [οι μέλισσες], όταν πρόκειται να στρίψουν σε κάποια

άκρη ανεμόδαρτη, δημιουργούν έρμα στον εαυτό τους με μικρά

πετραδάκια για να μην παρασυρθούν.

Ανατρέχουμε ξανά στον ΄Ομηρο όχι όμως αυτή τη φορά στην πολεμική ατμόσφαιρα της Ἰλιάδος, αλλά στον ρομαντικά περιπετειώδη κόσμο τής Ὀδύσσειας. Στη ραψωδία ε ο Οδυσσέας αναχωρεί από το νησί τής Καλυψώς και έπειτα από ταξίδι δεκαοκτώ ημερών διακρίνει στο βάθος τού ορίζοντα το νησί των Φαιάκων. Όμως ο Ποσειδώνας γυρνώντας από τη χώρα των Αιθιόπων τον βλέπει και του βυθίζει τη σχεδία. Ο ήρωας παραδέρνει στα κύματα δύο μερόνυχτα — ακολουθεί το στιχηρό παράθεμα (στ. 390-2):

Ἀλλ’ ὅτε δὴ τρίτον ἦμαρ ἐυπλόκαμος τέλεσ’ Ἠώς,

καὶ τότ’ ἔπειτ’ ἄνεμος μὲν ἐπαύσατο, ἡ δὲ γαλήνη

ἔπλετο νηνεμίη·

Μα όταν η Αυγή με τις ωραίες τις πλεξούδες την τρίτη μέρα έφερε,

τότε λοιπόν σταμάτησε ο άνεμος και έγινε γαλήνη δίχως καθόλου

να φυσάει·

Και ο Παυσανίας στα Μεσσηνιακά του γράφοντας για την πόλη Μοθώνη, τη γνωστή μας Μεθώνη, δίνει την παρακάτω πληροφορία (35,8):

Ἐν Μοθώνῃ δὲ ναός ἐστιν Ἀθηνᾶς Ἀνεμώτιδος· Διομήδην δὲ τὸ ἄγαλμα

ἀναθεῖναι καὶ τὸ ὄνομα τῇ θεῷ φασι θέσθαι.

Στη Μοθώνη υπάρχει ναός τής Αθηνάς Ανεμώτιδος· λένε ότι το άγαλμά της

το αφιέρωσε ο Διομήδης και ότι έδωσε και την επωνυμία στη θεά.

Και εξηγεί ότι κάποτε φυσούσαν ισχυροί άνεμοι που προκαλούσαν καταστροφές στη χώρα και ότι ο Διομήδης προσευχήθηκε στην Αθηνά και έκτοτε καμιά συμφορά από τους ανέμους δεν έπληξε τον τόπο.

Το κλείσιμο του παρόντος άρθρου θα γίνει με τη θεματική λέξη ἠνεμόεις και για άλλη μία φορά με την ομηρική Ἰλιάδα. Στη ραψωδία Γ ο ΄Εκτορας προτείνει να κριθεί η τύχη τού πολέμου με τη μονομαχία ανάμεσα στον Μενέλαο και τον Πάρη και με έπαθλο την Ελένη. Ξεκινούν οι προετοιμασίες για τη μονομαχία, ο Πρίαμος έρχεται στο πεδίο τής μάχης και δίνονται οι όρκοι παρουσία του. Ωστόσο αμέσως μετά ξεκινά για να επιστρέψει στην πόλη τής Τροίας εκφωνώντας τα παρακάτω λόγια (στ.304-7):

«κέκλυτέ μευ, Τρῶες καὶ ἐϋκνήμιδες Ἀχαιοί·

ἤτοι ἐγὼν εἶμι προτὶ Ἴλιον ἠνεμόεσσαν

ἄψ, ἐπεὶ οὔ πω τλήσομ’ ἐν ὀφθαλμοῖσιν ὁρᾶσθαι

μαρμάμενον φίλον υἱὸν ἀρηϊφίλῳ Μενελάῳ· […]

«Ακούστε με Τρώες και Αχαιοί με τις περικνημίδες τις ωραίες·

εγώ, βέβαια, πίσω στο ΄Ιλιο το ανεμόδαρτο θα πάω,

γιατί κατά κανένα τρόπο δεν πρόκειται ν’ αντέξω με τα μάτια μου

να δω τ’ αγαπημένο μου παιδί με τον Μενέλαο τον πολεμόχαρο

να μάχεται. […]