Η Αμερική είναι ένα ποίημα μπροστά στα μάτια μας∙ η τεράστια γεωγραφία θαμπώνει τη φαντασία και δεν θα περιμένει πολύ για στίχους
Έτσι έγραφε μεταξύ πολλών άλλων ο Ραλφ Ουάλντο Έμερσον στις 21 Ιουλίου 1855 σε ένα δοκίμιό του. Και το ποίημα είχε ήδη γραφτεί λίγες μέρες πριν, στις 4 Ιουλίου. Ήταν Τα Φύλλα Χλόης ποιήματα που έγραψε ο Ουόλτ Ουίτμαν, 36 ετών τότε, και εξέδωσε με τη φωτογραφία του στο εξώφυλλο∙ σαν εργάτης, με ανοιχτό πουκάμισο, καπέλο φορεμένο στραβά. Το ένα χέρι στην τσέπη, το άλλο στη μέση, ύφος αναπεπταμένο και ματιά διαπεραστική. Προκλητικός.
Η έκδοση δεν είχε καλές κριτικές γιατί μεταξύ άλλων αυτή η ποίηση έδειχνε περιφρόνηση προς τις παλιές θεωρίες και μορφές, από την άλλη όμως επαινέθηκε επειδή δεν ακολουθούσε κανέναν κανόνα από εκείνους με τους οποίους κρινόταν η ποίηση μέχρι τότε. Παρά το ότι ο Έμερσον ενοχλήθηκε από την προκλητικότητα κάποιων στίχων με σεξουαλικούς υπαινιγμούς, εξακολούθησε να υποστηρίζει τον Ουίτμαν.
Τη μακρά και εμπεριστατωμένη Εισαγωγή στην παρούσα έκδοση γράφει, όπως φαίνεται και από την ταυτότητα του βιβλίου, ο Καθηγητής Δημήτρης Δημηρούλης, ο οποίος μας ερμηνεύει και αναλύει το έργο και τον δημιουργό του.
Γενικώς, μας ενημερώνει ο Δημηρούλης, ότι ο Ουίτμαν πέρασε τη ζωή του γράφοντας και ξαναγράφοντας τα ποιήματά του, έτσι που τα 12 αρχικά ποιήματα έγιναν 389 στην τελευταία έκδοση.
Η αμερικανική ποίηση μετά τον Ουίτμαν αλλάζει και η επίδρασή του επεκτείνεται όχι μόνο στους Αμερικανούς αλλά και σε όλο τον κόσμο, όπου θεωρείται ένας από τους μεγάλους πατέρες της ποίησης. Είναι ταυτόχρονα κληρονόμος, ανατροπέας και θεμελιωτής, με τα Φύλλα Χλόης .
Πρώτο ποίημα της συλλογής είναι το «Τραγούδι του εαυτού μου», το πιο εκτεταμένο και στην πρώτη έκδοση και στις άλλες μέχρι το 1881. Άτιτλο στην πρώτη, «Poem of Walt Whitman, an American» στη δεύτερη, «Walt Whitman» σε δύο μεταγενέστερες και «Song of Myself» στην έκδοση του 1881. Και έτσι καθιερώθηκε. Είναι το μεγαλύτερο ποίημα που έγραψε ο Whitman και αποτελείται από 1.346 στίχους, δέκα παραπάνω από εκείνους της πρώτης έκδοσης.
Όπως παρατηρεί ο μεταφραστής, το ποίημα δεν έχει σταθερή μορφή και ο ρυθμός του αναπτύσσεται χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία. Έρχεται σε απόλυτη ρήξη με το παρελθόν, έχει όμως τον δικό του ρυθμό, βάδισμα, καινοτόμο ύφος και γλώσσα. Και ενώ είναι κραυγαλέα η ρήξη με το παρελθόν, αυτό το παρελθόν είναι ενσωματωμένο μέσα στον στίχο του που άλλοτε είναι μακρυνάρι και άλλοτε διασκελίζει και τον επόμενο στίχο.
Ως προς το θέμα, το ποίημα διαδηλώνει την αμερικανική ταυτότητα, αλλά στους στίχους υπάρχει θέση και για τον ο έρωτα, τη φιλία, τη φύση και την τέχνη. Μεγάλοι ποιητές, Αμερικανοί και Ευρωπαίοι, μαθήτευσαν στο εργαστήρι του Ουίτμαν. Γνωρίσματα της ποίησή του είναι:1. Η Αμερική. Η ποίηση ριζωμένη στον τόπο, με το βλέμμα όμως στον κόσμο. Ο Ουίτμαν θέλει να γίνει ο βάρδος της. Η Αμερική είναι η αντίφαση∙ άνθρωποι, τόποι, επαγγέλματα, δραστηριότητες, συμπεριφορές … 2. Η τολμηρή ρήξη: Ο ποιητής θέλει να διαμορφώσει και να βελτιώσει τη ζωή. Να τραγουδήσει την υπερβατική υπόσταση της ανθρώπινης αγάπης. Να πει κάτι καινούριο με καινούριο τρόπο. Κι εδώ είναι η ρήξη. 3. Το Εγώ. Ηχηρό, ιδιοπαθές, εγωιστικό, υπεροπτικό, μεθυσμένο αλλά σε διαρκείς μεταλλάξεις, ετεροαναφορές, σε μόνιμη ρευστότητα. 4. Ένας- Πολλοί. Μια ωδή στο εγώ, αλλά ο Ένας είναι το διογκωμένο εγώ που περιλαμβάνει τους πολλούς. Το εγώ της αγοράς ανάμεσα στο πλήθος. 5. Ψυχή-Σώμα. Η ψυχή ήταν το κοινό θέμα σε όλο τον 19ο αιώνα. Τώρα είναι και το σώμα που έχει τη δική του φωνή:
Έχω πει ότι η ψυχή δεν είναι πιο πάνω από το σώμα,
Κι έχω πει ότι το σώμα δεν είναι πιο πάνω από την ψυχή…
Είμαι ο ποιητής του σώματος και είμαι ο ποιητής της ψυχής/ Οι απολαύσεις του παραδείσου δικές μου και δικά μου τα μαρτύρια/ της κόλασης. / Τις πρώτες τις μπολιάζω και τις μεγαλώνω πάνω μου, τα άλλα τα μεταφράζω / σε καινούρια γλώσσα.
Πρόκειται για ένα ποίημα στο οποίο το σώμα και η ψυχή γίνονται ομοτράπεζοι, σχολιάζει ο Δημηρούλης.
- 6. Κοινωνία- Δημοκρατία. Η αγωνία του ποιητή για το ιδεώδες της δημοκρατίας και τα προβλήματά της. Αμερικανικός λαός είναι οι φτωχοί, οι περιθωριακοί, οι εργάτες, οι ιθαγενείς, οι σκλάβοι, οι μειονότητες. Ο Ουίτμαν θέλει να ηγηθεί στην προσπάθεια για το «εμείς», με σημείο αναφοράς όμως τον ποιητή, τον βάρδο της εθνικής ταυτότητας. Το ποίημα είναι ένα έπος για τη συλλογική ταυτότητα. Ο Ουίτμαν, παρατηρεί ο Δημηρούλης, είναι η ένοχη συνείδηση της Αμερικής, τα παραστρατήματα της δημοκρατίας και οι πληγές της κοινωνίας. Τα πάθη της δημοκρατίας και η παρακμή της κοινωνίας.
Μέσα από μένα φωνές για χρόνια βουβές
Φωνές από ατέλειωτες γενιές σκλάβων…
Κι από τα δικαιώματά τους που άλλοι ποδοπατούν…
- Φύση- Φαντασία –Νους. Ο Ουίτμαν έχει παραλάβει τη σκυτάλη από τους Βρετανούς ρομαντικούς και συνθέτει σε μία ενότητα και τις τρεις διαστάσεις, συγχωνεύοντας ό,τι έχει αποκομίσει από την παράδοση, την επιστήμη, την ψευδοεπιστήμη, τη λαϊκή κουλτούρα και την καθημερινή γλώσσα.
- Υπερβατισμός –Προφητικός λόγος. Ο ποιητής ως μυσταγωγός, προφήτης, μάγος και ιερουργός αναλαμβάνει να αποκαλύψει τα αφανή και να γνωρίσει την οδό προς το θεϊκό και το πνευματικό. Είναι ο βάρδος αυτού που ο Χάρολντ Μπλουμ αποκάλεσε «Αμερικανικό Υψηλό». Ποιητής μεσσίας που με την τέχνη του κηρύσσει το νέο Αμερικανικό Ευαγγέλιο. 9. Ο ποιητής ως αναγνώστης. Αν και πολλοί, για να τονίσουν τη ρήξη με το παρελθόν, πρόβαλαν τον Ουίτμαν ως ποιητή που δεν έχει υποστεί επιδράσεις από άλλους, το γεγονός είναι ότι ο Ουίτμαν ήταν αδηφάγος αναγνώστης και ότι η ποίησή του είναι μια τεράστια χοάνη στην οποία έχουν πέσει και έχουν αφομοιωθεί τα πάντα.
Βρίσκω ό,τι ενσωματώνω…
Κι είμαι ολόκληρος διακοσμημένος με τετράποδα και πουλιά,
Κι έχω ξεπεράσει ό,τι είναι πίσω μου για καλούς λόγους
Και τα καλώ να γυρίσουν πάλι όταν το επιθυμώ.
Κι έτσι, τα ίχνη των διαβασμάτων του ανιχνεύονται μέσα στο έργο του –
Όλες οι δυνάμει δούλεψαν σκληρά για να μ’ ολοκληρώσουν-
είναι «μάστορας που μαθήτευσε πλάι σε άλλους εξαιρετικούς μάστορες και μεγάλους βάρδους. Δεν φύτρωσε σαν μανιτάρι στο Μανχάταν».
- Ηθική- Ερωτισμός- Σεξουαλικότητα. Ο Ουίτμαν αν και ανήκει σε οικογένεια κουακέρων δεν συμβιβάστηκε με την ηθική και τον ευσεβισμό τους. Ειδικά στον ερωτικό τομέα, όπου υπερασπίστηκε την επιλογή του και προς τους άντρες και προς τις γυναίκες.
Μια στιγμή μόνο σε θέλω και μετά σε παρατάω επιβήτορα
… και δεν χρειάζομαι τον καλπασμό σου, και σε ξεπερνώ…
- Γλώσσα- Μορφή. Ο Ουίτμαν υπήρξε ανατροπέας και στη μορφή και στη γλώσσα μέσα στο έργο του. Αλλιώς ένα έργο όσο καλό κι αν είναι δεν ξεχωρίζει. Έτσι όπως όλοι οι μεγάλοι καινοτόμοι, γράφει ο Δημηρούλης, ο Ουίτμαν δημιούργησε δική του γλώσσα «ένα αμάλγαμα όπου ανέμειξε προφορικό και γραπτό λόγο, αργκό και φιλοσοφία, επιστήμη και μαγεία, πεζοδρόμιο και σαλόνι, επαγγελματικό ιδιόλεκτο και δημοσιογραφική ευκολία, αγγλικά και άλλες γλώσσες». Το ίδιο και στη μορφή. Ο στίχος του έχει δική του μορφή, χορεύει, παραβλήθηκε με τη σουίτα και την όπερα, η στίξη είναι ιδιόρρυθμη, η ομοιοκαταληξία εξοβελίστηκε και το μέτρο αγνοήθηκε. Όπως έλεγε ο ίδιος «Κάποιες φορές νομίζω πως τα Φύλλα Χλόης είναι ένα γλωσσικό πείραμα».
Ο Έζρα Πάουντ, αν και τον αντιπαθούσε για την αυτολατρία του, έλεγε πως ήταν υπερήφανος που τον είχε πρόγονο. Ο Τζον Μπέριμαν θεωρούσε το έγο του Ουίτμαν «Το πιο σπουδαίο ποίημα που γράφτηκε έως σήμερα από Αμερικανό».
Στην Ελλάδα πέρασε σποραδικά τον 20ο αιώνα. Οι Λαπαθιώτης, Γιοφύλλης, Καρβούνης, Κλ. Παράσχος, Μαγκάκης, και άλλοι μετέφρασαν μερικά ποιήματά του. Ο Παλαμάς επίσης, ο Σικελιανός συνέθεσε Πρόλογο στην έκδοση του Προεστόπουλου το 1956 και ο Κατσίμπαλης συνέθεσε μικρή Βιβλιογραφία. Το 1906 η Ζωή Νικολοπούλου έκανε νέα μετάφραση και η Ελένη και Κατερίνα Ηλιοπούλου μετέφρασαν τα Φύλλα Χλόης στον Κέδρο το 2019.
Προσωπική συνάντηση με τον ποιητή είχε ο Φαναριώτης Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Πρεσβευτής της Ελλάδας στην Αμερική το 1867-68, ο οποίος αποκάλεσε «παράξενο γέροντα» τον κατά δέκα χρόνια νεότερό του ποιητή -ο Ουίτμαν ήταν τότε 48 ετών- και τα ποιήματά του «παραφρονούσης μούσης τερατολογήματα». Δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο παράξενη συνάντηση, ανάμεσα σε έναν πρωτοπορικό, αντισυμβατικό και αναγνωρισμένο ποιητή στην Αμερική με έναν τυπικό Έλληνα διπλωμάτη, που είναι συγχρόνως και ποιητής και πεζογράφος, πανεπιστημιακός καθηγητής, εκδότης περιοδικών και πολλά άλλα. Δύο λογοτέχνες με τελείως ασύμβατες πορείες στα γράμματα. Ο Νίκος Εγγονόπουλος σχολιάζει τις παρατηρήσεις του Ραγκαβή: «αγανακτισμένες και αξιοθρήνητες».
Τέλος ο Δημήτρης Δημηρούλης μας εξηγεί γιατί ανέλαβε αυτό το έργο, το οποίο γνώριζε αρχικά από την μετάφραση του Προεστόπουλου σε γλώσσα δημοτική και δύσβατη, αλλά και από δύο βιβλία του Χάρολντ Μπλουμ. Τότε πλέον, ξαναδιαβάζοντας το πρωτότυπο, ανακάλυψε το έργο, οπότε άρχισε τη δική του προσπάθεια και βρήκε τον δικό του δρόμο. «Η διαφορά … δικαιώνει την απόφαση… κρίνεται στις λεπτομέρειες όσο και στη γενική σύλληψη. Το πιο σημαντικό είναι να ανασυστήσει κανείς έναν λόγο, μια ποιητική ρητορική, που να απευθύνεται πειστικά στη δική του εποχή με τον δικό του τρόπο», μας λέει. Και το αποτέλεσμα το έχουμε ήδη στα χέρια μας.
Ο τόμος περιλαμβάνει Χρονολόγιο, Επιλογή Βιβλιογραφίας, το κείμενο δίγλωσσο, στα Αγγλικά και αντικριστά στα Ελληνικά. Το έργο εκδίδεται «με τέτοια πληρότητα (σπάνια ακόμα και όταν εκδίδεται στη γλώσσα του πρωτοτύπου)». Επίσης περιλαμβάνει σχόλια, και για τις δύο εκδόσεις (1855 και 1891-92) και γκραβούρες.
Ας κλείσουμε με τα λόγια του Ουίτμαν:
Είμαι κι εγώ ανήμερος, είμαι κι εγώ αμετάφραστος,
Ουρλιάζω σα βάρβαρος πάνω από τις στέγες του κόσμου
……………………………………………………………….
Αν αστοχήσεις να με βρεις με την πρώτη κάνε κουράγιο,
Αν με χάσεις σ’ ένα μέρος ψάξε σ’ ένα άλλο,
Σταματώ κάπου περιμένοντάς σε.
Τελειώνοντας θα ήθελα να πω ότι ο Δημήτρης Δημηρούλης, δούλεψε τη δική του γλώσσα, έχοντας κατά νου στη δική του χοάνη με λέξεις σημαδιακές από τους ποιητές που αγαπήσαμε, καθώς και ότι με τις ιδέες του Ουίτμαν συντάσσονται και άλλοι νεότεροι και μεγάλοι ποιητές που θα αξιζε μια συγκριτική μελέτη σχέσεων, οφειλών και επιδράσεων…
Ανθούλα Δανιήλ
