Υπονοώ περισσότερα

 Απ’ όσα μπορώ να φανταστώ: Γράφω–

(ΠΠ, Αυτός Εγώ)

Την Παυλίνα Παμπούδη την πρωτογνώρισα  λίγο μετά τη Μεταπολίτευση, όταν δίναμε μαζί κατατακτήριες εξετάσεις  στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Ε.Μ. Πολυτεχνείου. Όσο είμασταν συμφοιτητές στη Φιλοσοφική Σχολή στην Αθήνα δεν έτυχε δυστυχώς να τη γνωρίσω. Κι όμως στις αρχές της δεκαετίας του ’70 σιγομουρμούριζα τα τραγούδια της Αρλέτας «Είχα ένα αγόρι, έν’ άγριο άνεμο» (γραμμένο για τον Σωτήρη Πέτρουλα) και το «Νανούρισμα-Νάνι νάνι, φεγγαράκι/ νάνι νάνι, ερημιά μου», χωρίς βέβαια να ξέρω ότι η στιχουργός τους ήταν μια συμφοιτήτριά μου, η ΠΠ.

Σύντομα ενημερώθηκα για την ποιητική της δραστηριότητα και στα 1977 διάβασα, μόλις είχε κυκλοφορηθεί από τις Εκδόσεις Εγνατία/Τραμ, την πέμπτη κατά σειρά ποιητική συλλογή της  Αυτός Εγώ,  ένα μικρό μπορντό βιβλίο, μικρό όπως ήταν όλα τα ποιητικά βιβλία των παραπάνω Εκδόσεων. Την ξανασυνάντησα στα Εξάρχεια, όπου διαμέναμε κι οι δυο, και στο σπίτι της κάποιο απόγευμα μου έδειξε τη ζωγραφική της και ειδικότερα τους πίνακες-σκίτσα που κοσμούσαν την ποιητική συλλογή της.  Ύστερα με προσκάλεσε στο σπίτι του Κίμωνα Φράϊερ, όπου μαζεύονταν συχνά νέοι κυρίως ποιητές και διάβαζαν ποιήματά τους: η Νανά Ησαΐα, η Νατάσα Χατζηδάκη, ο Λευτέρης Πούλιος, η Παυλίνα και κάποιοι άλλοι που τώρα δε θυμάμαι.

Από τότε πέρασαν πολλά χρόνια. Έχασα την επαφή μου μαζί της. Ο καθένας τραβάει τον δρόμο του. Η ΠΠ έχει εκδώσει μέχρι σήμερα 15 αξιόλογες ποιητικές συλλογές, 5 έργα πεζογραφίας, περισσότερα από 40 «βιβλία δήθεν για παιδιά», 31 μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων, έχει ακόμη οργανώσει 3 ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής κ.π.ά. Όμως πάντοτε στο πίσω μέρος του μυαλού μου στριφογύριζε εκείνη η συλλογή, Αυτός εγώ. Μου φαινόταν παράξενη και μάλλον ακατανόητη, που ωστόσο με προκαλούσε κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα να την ξαναδιαβάζω. Με ξάφνιαζε κάθε φορά η παραδοξολογική σύνδεση λέξεων και εννοιών, η οποία δημιουργούσε μια αινιγματική και μυστηριώδη ατμόσφαιρα, ένα υπερλογικό χαρακτήρα, που προκαλούσε ένα ανεξήγητο για μένα δέος.  Συγχρόνως, η χρήση και ο χειρισμός  ειδικού λεξιλογίου, το ύφος που μου θύμιζε εκκλησιαστικά βιβλία, καθώς και ο πρωτότυπος συσχετισμός άσχετων γεγονότων, εικόνων και λέξεων ολοκλήρωναν την αίσθησή μου για την ποιήτρια, ότι δηλαδή μιλούσε σαν ιέρεια ή σαν προφήτης.

Το κίτρινα φωσφορίζοντας στο κεφάλι

Στο σκοτάδι το φεύγοντας

Είναι ο Τράγος

Και η Έρημος είμαι

Και στην αρχή μου

Συνωστισμός

Ο περιούσιος λαός κοιτά

Χαιρέκακος και τρομαγμένος—

(«Ο Καθαρμός», σ. 13)

Και ο πλανήτης θα δύσει με βουή

Στον ανατιναγμένο εγκέφαλο.

Και κενό το κενό θα πληρώσει:

Σκοτάδι θα γίνει και δεν θα ‘χει να κρύψει

Θα τρέμει η γη και δεν θα υπάρχει

Φωτιά θα λυσσάει και δεν θα ‘ναι φωτιά

Νερά τα νερά θα αφανίζουν.

Και θα πέσει ο θάνατος

Και δεν θα υπάρχω ο θάνατος.

(«Η προφητεία», σ. 29)

Παράξενος μου είχε φανεί και ο τίτλος της συλλογής  Αυτός Εγώ. Οι τίτλοι των προηγούμενων συλλογών ήταν ομαλοί, με εξαίρεση τον τίτλο της τέταρτης συλλογής: Τα μωρά των αγγέλων άσπρα και τυφλά (1974), ο οποίος έχει ένα αινιγματικό και αντιφατικό χαρακτήρα, που ωστόσο η κατανόησή του μπορεί να αρχίσει λαμβάνοντας κανείς υπόψη του τη μυθολογική αντίληψη ότι οι άγγελοι, ως πνευματικές υπάρξεις, είναι ασώματοι και άφυλοι (Βλ. τώρα πλέον: Βάλτερ Πούχνερ, Η Λεπτουργός-Επιστήμη και μύηση στο ποιητικό έργο της Παυλίνας Παμπούδη, εκδ. Ροές, 2021, σ. 65).  Εδώ όμως  ο τίτλος Αυτός Εγώ είναι μυστηριώδης και εξαιρετικά αφαιρετικός, χωρίς κανένα σημείο αναφοράς. Προσπαθώντας να λύσω το μυστήριο πρόσθετα ανάμεσα στις δύο λέξεις άλλες λεξούλες: Αυτός κι Εγώ, Αυτός (δεν) είμαι Εγώ κ.ο.κ.  Κι όσο πιο πολύ το Εγώ στη συνείδησή μου εκπροσωπούσε  μάλλον την ποιήτρια, τόσο περισσότερο το Αυτός παρέμενε αινιγματικό. Έπρεπε να περάσουν κάποια χρόνια, για να διαβάσω τη συνέντευξη που έδωσε η ΠΠ στον Θανάση Νιάρχο, (που συμπεριλήφτηκε στο βιβλίο  Κιβωτός, Εκδόσεις Εγνατία, 1980), στην οποία η ΠΠ διατυπώνει ξεκάθαρα την άποψή της ότι θεωρεί απαράδεκτο τον διαχωρισμό της λογοτεχνίας σε ανδρική και γυναικεία. Παραθέτω απόσπασμα από τη συνέντευξη:

Ερώτηση. Αντιμετωπίζεις προβλήματα επικοινωνίας μέσα στο χώρο πού λειτουργείς και, αν ναι, ποιά είναι αυτά;

 Απάντηση. Όχι, γιατί είμαι αφηρημένη. ‘Αλλά θα έπρεπε. Τόσα πράγματα δεν πάνε καλά. Π.χ. το θέμα του απαράδεκτου διαχωρισμού της «γυναικείας λογοτεχνίας». Μέχρι να αποκατασταθεί η τάξη και να πάψει να αντιμετωπίζεται (κι απ’ τους αρσενικούς κι απ’ τους θηλυκούς) σαν λογοτεχνία δεύτερης ποιότητας, εγώ προσωπικά επιμένω να ονομάζομαι ποιητής — κι όχι ποιήτρια. Είναι ακόμα τόσο βεβαρυμμένος αυτός ο όρος. Θυμίζει «… ή κόρη μου κεντάει, ξέρει τα γαλλικούλια της, παίζει πιάνο, γράφει και στίχους» — πλούσιος ψυχικός κόσμος για να υπερπληρώσει τουλάχιστον τέσσερα δωμάτια με κουζίνα.

Αισθάνθηκα πολύ μειωμένη —και για λογαριασμό των άλλων— που κάποτε μαντρωθήκαμε σ’ ένα «αφιέρωμα στη γυναικεία ποίηση». Δεν καταλαβαίνω πώς δεν καταλαβαίνουν ότι τα ποιήματα γράφονται με το χέρι κι όχι με τίποτα άλλο και μπορεί να είναι απλώς καλά, ευπαρουσίαστα ή κακά. Όχι ΑΝΔΡΩΝ—ΓΥΝΑΙΚΩΝ.

Οπότε ο τίτλος: Αυτός Εγώ μάλλον περιέχει, σύμφωνα πλέον και με τον Πούχνερ, «…μια διαφυλική αντίθεση με την ανδροκρατούμενη λογοτεχνία(…) αλλά και γενικότερα με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό,(…),όπως και με τις ανδροκρατούμενες μονοθεϊστικές θρησκείες, που δεν αφήνουν και πολλά περιθώρια για το δυνατό φύλο, χωρίς το οποίο δεν θα υπήρχε ο κόσμος» (Πούχνερ, ό.π. σ. 64). Τώρα ίσως είναι περισσότερο κατανοητό ότι «το φύλο των αγγέλων» σχετίζεται με το «φύλο της Λογοτεχνίας» και πως με τον τίτλο Τα μωρά των αγγέλων άσπρα και τυφλά η ΠΠ σατιρίζει, με το ιδιότυπο χιούμορ της, τις ανδροκρατικές απόψεις για τη «γυναικεία λογοτεχνία». Απομένει να δει κανείς αν όλ’ αυτά εκφράζουν μια φεμινιστική αντίληψη της ΠΠ ή είναι κάτι σαν επιστημονική αλήθεια, ότι δηλαδή η λογοτεχνία είναι ενιαία χωρίς φυλετικό χαρακτήρα, ότι δεν υπάρχει «Γυναικεία γραφή». Η ίδια είδαμε ότι διαλέγει για τον εαυτό της τον όρο «ποιητής», και ταυτίζεται η ίδια, μέσα στο πλαίσιο της παμπουδικής διαφυλικής ενότητας της λογοτεχνίας, με τη λέξη Αυτός του τίτλου της εν λόγω συλλογής. Δεν ξέρω αν η επιλογή του Πούχνερ ως τίτλο στο βιβλίο του για την ΠΠ Η Λεπτουργός και όχι Ο Λεπτουργός, όπως είναι ο τίτλος της ομώνυμης ποιητικής συλλογής της, ανοίγει μια συζήτηση επί του θέματος.

Και τα 23 ποιήματα της συλλογής μου φαίνονταν δύσκολα, ακόμη και τώρα. Δεν θα επιχειρήσω για κανένα απ’ αυτά κάποια ερμηνεία. Θα ήταν πολύ εύκολο να ξεστρατίσω, όσο κι αν η πολυσημία αυτής της ποίησης θα  δικαιολογούσε την αστοχία μου σε κάποιες περιπτώσεις. Θα ήταν και αφελές να επιχειρήσω λογικές ερμηνείες σε μια ποίηση που έχει εξωλογικό χαρακτήρα. Ο Γιώργος Βέης γράφει για την ποίηση της ΠΠ: «Ανέκαθεν πίστευα ότι η ΠΠ αντιλαμβάνεται τον ρόλο της ποίησης ως να ήταν η άμεση απόρροια μιας καθόλα λειτουργικής παραίσθησης. Κατά συνέπεια το εξωλογικό στοιχείο εμφανώς υπερισχύει σταθερά όλων των άλλων. Η πάγια αρχή: η γραφή είναι το πιστό φερέφωνο εν μέρει αλλά οπωσδήποτε και του ασύνειδου» (Θέματα Λογοτεχνίας, τχ 63, Σεπ.-Δεκ. 2020: Μετασχηματισμοί: έλξη και ανατροφοδότηση, σ.135-147).  Άλλωστε στο βιβλίο του  Πούχνερ μπορεί κανείς να δει τους σχετικά μικρούς  ερμηνευτικούς σχολιασμούς που κάνει αποφεύγοντας σοφά κι ο ίδιος μια εκτεταμένη ερμηνεία (βλ. σ. 67-75). Εκείνο που θα μπορούσα να πω, ως μια γενική παρατήρηση, είναι ότι σε όλα τα ποιήματα αυτής της συλλογής υπάρχει η αίσθηση  μιας διάψευσης, μιας αποκαρδίωσης, μιας μοναξιάς. Υπάρχουν ακόμη εικόνες καταστροφής, άγριες σκηνές, ένας ιερατικός και προφητικός χαρακτήρας που εμπεδώνεται υφολογικά με αρχέγονες εικόνες και λέξεις που μας θυμίζουν το κείμενο της Αποκάλυψης ή της Παλαιάς Διαθήκης. Κι είναι μόνο το αεράκι της χιουμοριστικής και σατιρικής διάθεσης της ΠΠ που αλλάζει κάπως τις κλιματολογικές συνθήκες και δροσερεύουν τα διάστιχα ανάμεσα από τους στίχους. Σ’ αυτά τα κενά βρίσκεται περισσότερο η ΠΠ και λιγότερο η ιέρεια. Παραθέτω για τα μόλις παραπάνω ενδεικτικά μερικούς στίχους:

Πάλι

Νυχτώνει

Εντελώς ιδιωτικά.

Σέρνομαι με τις στρεβλωμένες ρίζες μου

Πάνω απ’ το χώμα.

Κρατάω άλιωτο

Μόνο το ερωτικό μου στόμα με το αίμα του

Το άγνωστό μου φύλο.

Περιμένει ο άγγελος

Με τον κεφαλοθραύστη

Του Ευαγγελισμού.

Ο Θεολόγος Δράκοντας στο κέντρο.

Αριστερά

Ο Επίορκος με τη διχάλα

Του συντρίβει

τις κρύες κεφαλές του που σφυρίζουν.

Θα σκίσεις τη σελίδα. Την Τετάρτη θα κοιμάσαι.

Με το φτερό καρφωμένο στον λαιμό

Με το μενεξελί σου αίμα

Και το μαύρο σπέρμα μου

Με στεγνωμένα τα ούρα στα μάτια σου.

Για όλ’ αυτά η συλλογή Αυτός Εγώ μας προκαλεί σε πολλαπλές αναγνώσεις κι αυτό όχι χωρίς απολαβές. Μπορεί η συνολική ερμηνεία να μην είναι κατορθωτή, ούτε άλλωστε είναι αναγκαία, αλλά το κάθε ποίημα έχει ένα ολοκληρωμένο ποιητικό κλίμα που μας αναγκάζει να σκεφτόμαστε συνολικές ερμηνείες καλλιεργώντας μυαλό και ψυχή.

Θα ήθελα να τελειώσω σχολιάζοντας το motto της συλλογής που πολύ με είχε εντυπωσιάσει τότε.

Υπονοώ περισσότερα

Απ’ όσα μπορώ να φανταστώ

Γράφω-

το οποίο είναι το τελευταίο δίστιχο του πρώτου πολύ ωραίου ποιήματος της συλλογής με τίτλο: «Άλλοθι». Αποτελεί μια δυναμική αρχή για όσα θα ακολουθήσουν. Δηλώνει ακόμη τι πιστεύει η ΠΠ για τον χαρακτήρα και την ιδιαιτερότητα της γραφής της, ότι δηλαδή δεν είναι εύκολο έργο η ερμηνεία της, αφού στα λίγα που γράφει κρύβονται πολύ περισσότερα. Ούτε ίσως και η ίδια η ποιήτρια (Χα! ο ποιητής) δεν θα μπορούσε να βοηθήσει την ερμηνευτική πράξη, γιατί όσα γράφει την ξεπερνούν σαν άνθρωπο, καθώς μεταφέρει πράγματα πέρα από την προθετικότητά της και πέρα από τη φαντασία της.