Αφιέρωμα στα δάση που τώρα αλλάζουν μορφή, τα δέντρα που μες στο χειμώνα μοιάζουν ξερά κούτσουρα, που μοιάζουν σε ύπνωση, πετούν βλαστάρια, φτεράκια τρυφερά σαλεύουν, ανοιχτοπράσινα, υπόλευκα σχεδόν, το χορτάρι τρυπάει με τις λόγχες του αποφασιστικά το χώμα, τα άνθη άστρα της γης, λίμνες θαρρείς πολύχρωμες κυλάνε στις πλαγιές, εύχεσαι να μπορούσες να πετάξεις για να μην πατήσεις πάνω τους, για να τα βλέπεις όπως τα βλέπουν τα πουλιά. Ευλογημένη εποχή η άνοιξη με τις αναστάσεις της.

Το δάσος όλο και ομορφαίνει για να υποδεχτεί το καλοκαίρι, που ποιος ξέρει τι του επιφυλάσσει; Ο James Frazer μας μιλά για την ιερότητα του δάσους, το Δάσος-Ναό, και την αυστηρή τιμωρία που περίμενε όσους δεν το σέβονταν. Ανοίγω το κείμενο με ένα απόσπασμα από τον 1ο τόμο του sir James Frazer, The Golden Bough, Μελέτη για τη Μαγεία και τη Θρησκεία, ένα πολύτομο και πολύτιμο έργο, γραμμένο στα τέλη του 19ου αιώνα, το οποίο συγκλόνισε και σκανδάλισε την αγγλική κοινωνία της εποχής διότι χαρακτηρίστηκε παγανιστικό και αγνωστικιστικό. Συνεχίζω με ποιητές και την αγάπη, την αγωνία τους για τα δάση: Στρατής Πασχάλης (Κοιτάζοντας δάση), Arthur Rimbau (Illuminations, μτφρ. Αλέξης Ασλάνογλου και Οδ. Ελύτης), Μίλτος Σαχτούρης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Ο Αλιβάνιστος), Κωστής Παλαμάς (Το δάσος και το κελί), Γιώργος Σαραντάρης, Rainer Maria Rilke (Ορφέας και Ευρυδίκη, μτφρ, Άρης Δικταίος), και επίσης του ίδιου Νοσταλγία και άλλα ποιήματα, Ingeborg Bachman (Ψαλμός, μτφρ Ιωάννα Αβραμίδου), Πάνος Κυπαρίσσης, Ιωάννα Τσάτσου (Φέγγος χρόνου), Mary Oliver (Πώς πηγαίνω στο δάσος, μτφρ Έφη Φρυδά). Κλείνω με το ποίημα του Μιχάλη Γκανά, Στα Καμένα. Όχι, δεν κακομελετάω. Ίσως απλώς και μόνο για να έχουν γνώση οι φύλακες.

Αφιέρωμα λοιπόν στο δάσος, στο δέντρο, με αποσπάσματα από την κλασική μελέτη του sir James Frazer, Ο Χρυσός Κλώνος, και με μια επιλογή ποιημάτων Ελλήνων και ξένων ποιητών. Ανάμεσα σε αυτά τα σπουδαία μερικές δικές μου κουβέντες που συνοδεύουν τις άφθονες, όπως πάντα, εικόνες που αναρτώ.

Joseph Mallord William Turner. Τhe golden bough. 1834

Η λατρεία των δέντρων

Τα πνεύματα των δέντρων. Η λατρεία των δέντρων έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ιστορία της Ευρώπης. Τίποτε δεν θα μπορούσε να είναι πιο φυσικό, γιατί από την αυγή της ιστορίας η Ευρώπη ήταν καλυμμένη με τεράστια πρωτόγονα δάση, μέσα στα οποία τα σκόρπια ξέφωτα έμοιαζαν σαν πράσινα νησιά σ’ έναν πράσινο ωκεανό. Στον πρώτο αιώνα της εποχής μας, ο Ερκύνιος δρυμός εκτείνοταν ανατολικά του Ρήνου και κάλυπτε μια έκταση τεράστια και άγνωστη. Οι Γερμανοί, για τους οποίους ο Καίσαρας είχε αμφιβολίες, ταξίδευαν για δύο μήνες μέσα σ’ αυτό, χωρίς να φθάσουν στο τέλος του. τέσσερις αιώνες αργότερα το επισκέφθηκε ο Αυτοκράτορας Ιουλιανός και η ερημιά, το σκοτάδι και η σιωπή του δάσους φαίνεται ότι είχε προκαλέσει τόσο βαθιά εντύπωση στην ευαίσθητη φύση του, ώστε δήλωσε ότι δεν γνώριζε τίποτα σαν αυτό στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Lucas Cranach the Elder (1472 – 1553) after Hieronymus Bosch (c.1450 – 1516). The Last Judgment (detail)

… Λένε ότι στο δάσος του Άρντεν, μέχρι και τη σύγχρονη εποχή, ένας σκίουρος θα μπορούσε να πηδήξει από δέντρο σε δέντρο σχεδόν σε όλο το μήκος του Warwichshire. Οι ανασκαφές στα αρχαία χωριά της κοιλάδας του Πάδου, έχουν δείξει ότι πολύ πριν από την ανάπτυξη και ίσως την ίδρυση της Ρώμης, το βόρειο μέρος της Ιταλίας σκεπαζόταν με πυκνά δάση από φτελιές, καστανιές και κυρίως βαλανιδιές… Κανένας έμπορος, αν μπορούμε να εμπιστευθούμε τον Ρωμαίο ιστορικό, δεν πέρασε ποτέ μέσα απ’ αυτή την αδιάβατη μοναξιά… Στην αρχαία Ελλάδα, όμορφα δάση από πεύκα, βαλανιδιές και άλλα δέντρα υπάρχουν ακόμα στις πλαγιές των υψηλών βουνών της Αρκαδίας· εξακολουθούν ακόμα να στολίζουν με την πρασινάδα τους το βαθύ φαράγγι, μέσα από το οποίο ο Λάδωνας σπεύδει να συναντήσει τον ιερό Αλφειό και καθρεφτίζονταν ακόμη, πριν μερικά χρόνια, στα γαλάζια νερά της λίμνης Φενεού. Αλλά αυτά είναι απλώς κομμάτια από τα δάση τα οποία κάλυπταν μεγάλες εκτάσεις στην αρχαιότητα και τα οποία, σε μια πιο μακρινή εποχή, ίσως σκέπαζαν ολόκληρη την Ελληνική χερσόνησο από θάλασσα σε θάλασσα.

Saskia Boelsums (contemporary visual artist and photographer)

Εξετάζοντας τις τεκτονικές λέξεις σχετικά με τον «ναό», ο Γκριμμ έκανε προφανές ότι στους Γερμανούς τα πιο παλιά ιερά ήταν φυσικά δάση. Η λατρεία όμως των δέντρων παρατηρείται σε όλες τις μεγάλες οικογένειες της Αρίας φυλής. Ανάμεσα στους Κέλτες, η λατρεία της βαλανιδιάς από τους Δρυίδες είναι γνωστή στον καθένα και η αρχαία ονομασία για το ιερό φαίνεται να είναι όμοια ως προς την καταγωγή και την έννοιά της με τη λατινική λέξη nemus, η οποία σημαίνει άλσος ή άδεντρο μέρος δάσους που εξακολουθεί να υπάρχει στο όνομα της Νέμη… Πόσο σημαντική ήταν αυτή η λατρεία στο παρελθόν φαίνεται καθαρά από την αυστηρή τιμωρία, την ορισμένη από τους γερμανικούς νόμους για όποιον τολμούσε να ξεφλουδίσει και μόνο τον φλοιό ενός δέντρου… Αποδείξεις για την ύπαρξη της λατρείας των δέντρων στην αρχαία Ελλάδα και Ιταλία είναι άφθονες. Στο ιερό του Ασκληπιού στην Κω, για παράδειγμα, ήταν απαγορευμένο να κόβουν κυπαρίσσι, με πρόστιμο χιλίων δραχμών… Στην Αγορά, το πολυάσχολο κέντρο της ρωμαϊκής ζωής, η ιερή συκιά του Ρωμύλου λατρευόταν μέχρι την εποχή της αυτοκρατορίας και ο μαρασμός της ήταν αρκετός για να σκορπίσει τρόμο στην πόλη. Στην πλαγιά επίσης του Παλατινού Λόφου υπήρχε μια κρανιά που θεωρούνταν ένα από τα πιο ιερά αντικείμενα στη Ρώμη. Όποτε κάποιος περαστικός την έβλεπε να μαραίνεται, έβγαζε μια κραυγή που ηχούσε στους δρόμους και σύντομα εμφανιζόταν ένα πλήθος να τρέχει αναστατωμένο απ’ όλες τις μεριές με κάδους γεμάτους νερό, σαν να έσπευδαν να σβήσουν φωτιά, όπως μας λέει ο Πλούταρχος.

Adoracion. Tomas Sanchez. 2005.

…Για τον βάρβαρο όλος ο κόσμος γενικά είναι έμψυχος και τα δέντρα καθώς και τα φυτά δεν αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα… Οι Ινδιάνοι Hidatsa της Βόρειας Αμερικής πιστεύουν ότι κάθε φυσικό αντικείμενο έχει το πνεύμα του ή πιο σωστά τη σκιά του. Σ’ αυτές τις σκιές οφείλουν αβροφροσύνη ή σεβασμό…

Οι Wanika πάλι της Ανατολικής Αφρικής φαντάζονται ότι κάθε δέντρο και ιδιαίτερα κάθε δέντρο καρύδας έχει το πνεύμα του. Η καταστροφή ενός δέντρου καρύδας θεωρείται ίση με μητροκτονία, γιατί αυτό το δέντρο τους δίνει ζωή και τροφή, όπως μια μητέρα κάνει για το παιδί της.

Mati Klarwein

…Δέντρα που αιμορραγούν ή ξεφωνίζουν από πόνο ή αγανάκτηση, όταν τα κομματιάζουν ή τα καίνε, συναντιούνται πολύ συχνά στα κινέζικα βιβλία και μάλιστα ακόμα και σε κλασικές ιστορίες… Στην Κεντρική Αφρική θεωρούν ότι, όταν κόβεται ένα δέντρο, το θυμωμένο πνεύμα που κατοικεί μέσα σε αυτό μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο του αρχηγού της οικογένειας. Έτσι, πριν κόψουν ένα δέντρο συμβουλεύονται έναν θεραπευτή, κι αν ο ειδικός άνθρωπος τους δώσει άδεια να προχωρήσουν, ο ξυλοκόπος προσφέρει πρώτα στο δέντρο ένα πτηνό ή μια κατσίκα· έπειτα, αφού έχει δώσει το πρώτο κτύπημα με το τσεκούρι, εφαρμόζει το στόμα του στην τομή και ρουφάει λίγο χυμό. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζει αδελφότητα με το δέντρο, όπως ακριβώς γίνονται αδερφοποιητοί δύο άνθρωποι ρουφώντας ο ένας από το αίμα του άλλου.

Ο Χρυσός Κλώνος, Sir James George Frazer. Μελέτη για τη Μαγεία και τη Θρησκεία (1890)

In the forest. 1822. Ernst Ferdinand Oehme (1797-1855)

• Ιερά μου φαίνονται μόνο τα δέντρα

Ιερά μου φαίνονται μόνο τα δέντρα/ μένουν στην τέλεια θέση/ με προσκαλούν – «γίνε όπως εμείς/ μην ταξιδεύεις πια μες στις πράξεις/ δέξου ανέμους, δέξου εποχές/ ασ’ τη ζωή να ξέρει»

ιερά μου φαίνονται μόνο τα δέντρα/ σήματα οιωνών/ φωλιές πνευμάτων/ δωρητές σκιάς/ αφηγούνται ολόκληρη ιστορία/ με χίλια λόγια, μ’ έναν παλμό…

…ιερά μου φαίνονται μόνο τα δέντρα/ απ’ αυτά βγήκαν στέφανα/ υλοτομήθηκαν του Σταυρού τα δοκάρια/ μα δεν ξέρουν τι θα πει/ δόξα, θυσία/ μένουν εκεί/ σημαίνουν/ άθελά τους καρτερούν θριαμβευτικά/ ή σεμνά υποκύπτουν στης θύελλας το μαρτύριο

ιερά μου φαίνονται μόνο τα δέντρα/ τα παντοδύναμα/ χωρίς να το δείχνουν/ κάθε φορά που τα ρίχνουν σπαράζει ο Θεός/ κάθε φορά που γκρεμίζονται/ η φύση αναρωτιέται «πώς γίνεται/ να σωριαστεί ένας Τιτάνας, μήπως φτάνει η Συντέλεια;»

ιερά μου φαίνονται μόνο τα δέντρα/ όπως εκείνο που έβλεπα όταν ήμουν παιδί/ απ’ το παράθυρό μου/ να μη βγάζει ποτέ φύλλα/ έστεκε απέναντι, στο χάλασμα, σαν να περίμενε κάτι/ κι εγώ προσευχόμουν οι θεοί να το λυπηθούν, / ώσπου το είδα ένα πρωί να γίνεται,/ το ξερό και στέρφο, / όλο ατόφιο ασήμι/ κι αντί για φύλλωμα να στέκουν πάνω του/ αστέρια αεικίνητα…

Στρατής Πασχάλης, Κοιτάζοντας δάση (2002)

Woodland Landscape.  1860. William Trost Richards

• «Τα μονοπάτια είναι τραχειά. Οι λοφίσκοι καλύπτονται από σπάρτο. Ο αέρας ακίνητος. Πόσα τα πουλιά και οι πηγές είναι μακρυά! Αυτό δεν μπορεί να είναι παρά το τέλος του κόσμου, προχωρώντας».
  Παιδική ηλικία. Arthur Rimbaud. Illuminations. Μτφ Αλέξη Ασλάνογλου

• «Στης πλαγιάς την απαλή κατηφοριά οι άγγελοι σύρνουν μάλλινους μανδύες σ’ ένα χορτάρι σμαραγδί κι ατσάλινο. Λιβάδια φλόγες τινάζονται και φτάνουν ίσαμε την κορυφή του τρυφερού λόφου. Αριστερά δώθε απ’ τα στάχυα, ωρείς την ποδοβολημένη απ΄όλων των λογιών τις μάχες και τα φονικά κι όλα της συμφοράς τ’ αχολογήματα – που διαγράφουν λες ακόμα την τροχιά τους – κοπριά. Κείθε απ’ τα στάχυα πάλι, δεξιά, μια γραμμή που σίγουρα θα φέρει την ανατολή, την πρόοδο… Η ολάνθιστη των άστρων τ’ ουρανού κι όλων των άλλων γλύκα, να τηνε, σιγοπέφτει, πανέρι αντίκρυ απ’ την πλαγιά – και καταπρόσωπό μας, να σχηματίσει άβυσσο ανθούσα, κει από κάτου».

Arthur Rimbaud. Απόκρυφον. μτφρ Οδ. Ελύτης

• «Μας υποσχέθηκαν να θάψουν στη σκιά το δέντρο του καλού και του κακού, να εξοστρακίσουν τις τυραννικές εντιμότητες, για να οδηγήσουμε τον πολύ αγνό μας έρωτα».

Πρωινό μέθης. Arthur Rimbaud. Μτφ Αλέξης Ασλάνογλου

‘Greenery’ , Tapestry , 1892. John Henry Dearle for Morris & Co.

• «Στον ύπνο να περνούν βουνά και δάση,/ νεράιδες φασκιωμένες μαύρα ρούχα».

Μ. Γκανάς. Τον τάφο μου τον θέλω στα Χαυτεία

The Dryad, ph. John Cimon Warburg (1867-1931). Autochrome. Britain, c.1910.

«Δάσος παράξενο μαγεύει τὴ φωνή μου/ κάθε μου λέξη μία σταγόνα αἷμα/ ὅλο μου τὸ τραγούδι ἕνα δέντρο/ ἀπὸ τὸ αἷμα ποτισμένο τῶν φονιάδων/ χίλιοι φονιάδες χίλια ἄγρια δέντρα/ δάσος παράξενο ποὺ μαγεύει τὴ φωνή μου».

Μίλτος Σαχτούρης

the innocent in the forest. Eric Roux Fontaine 

«Αφού εβάδισαν επί τινα ώραν, ανά την βαθείαν σύνδενδρον κοιλάδα, η θεια Μολώτα, κι η Φωλιώ της Πέρδικας, κι η Αφέντρα της Σταματρίζενας, τέλος έφθασαν εις το Δασκαλειό. Αι τελευταίαι ακτίνες του ηλίου εχρύσωναν ακόμη τας δύο ράχεις, ένθεν και ένθεν της κοιλάδος. Κάτω, εις το δάσος το πυκνόν, βαθεία σκιά ἡπλοῦτο. Κορμοί κισσοστρεφείς και κλώνες χιαστοί εσχημάτιζον ανήλια συμπλέγματα, όπου μεταξύ των φύλλων ηκούοντο ατελείωτοι ψιθυρισμοί ερώτων. Ευτυχώς το δάσος ενομίζετο κοινώς ως στοιχειωμένον, άλλως θα το είχε καταστρέψει κι αυτό προ πολλού ο πέλεκυς του υλοτόμου. Αι τρεις γυναίκες επάτουν πότε επί βρύων μαλακών, πότε επί λίθων και χαλίκων του ανωμάλου εδάφους. Η ψυχή κι η καρδούλα των εδροσίσθη, όταν έφθασαν εις την βρύσιν του Δασκαλειού.

Το δροσερόν νάμα εξέρχεται από μίαν σπηλιάν, περνά από μίαν κουφάλαν χιλιετούς δένδρου, εις την ρίζαν του οποίου βαθεία γούρνα σχηματίζεται. Όλος ο βράχος άνωθεν στάζει ωσάν από ρευστούς μαργαρίτας και το γλυκύ κελάρυσμα του νερού αναμειγνύεται με το λάλον μινύρισμα των κοσσύφων».

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ο Αλιβάνιστος (1903)

Stream in the Wood, 1900.Efim Volkov

• «Ω δάσος μεγαλόπρεπο βασιλικό και μ’ όλη της πράσινης χιλιόδιπλης πορφύρας σου τη δόξα, τη δόξα σου την άκουσα· δε σε είδα, δε σε ξέρω.—Εγώ από τ’ ακρογιάλι σου κι εγώ από τη ρηχιά σου/ γνωρίζω, ω λιμνοθάλασσα, το στοιχειωμένο δάσος/ που το φυτεύει αποβραδίς και που το ξεφυτεύει».

Κωστής Παλαμάς 

Angel Albarrán and Anna Cabrera. The mouth of Krisna

«Το δάσος. Ο ίσκιος. Ο βαθύς αναπαμός. Εκεί./ Μια θάλασσα ώς τα πόδια του, φιλώντας τα, που φτάνει. / Κι οι ολανοιγμένοι ορίζοντες αποκαλυπτικοί, και τα βουνά, βασιλικό του δάσους το στεφάνι… Εκεί είν’ η πλάση· Θεού, και ποιού, ποιά εικόνα μυστική; Εδώ η ψυχή, μια μουσική δαρτή από κάποιο κρίμα.—Κι εδώ κι εκεί, κάθε φορά που θα φανείς εσύ, σμίγεις το δάσος, το βουνό, το λογισμό, το κύμα».

Κωστής Παλαμάς. Το δάσος και το κελί

The Evening c.1820-1821. Caspar David Friedrich

«Λιτά,/ τα δέντρα,
τα σκόρπια φύλλα / όχι λυπητερά·/ κι όμως βουβά/ θανάσιμα·/ περπατώ και συλλέγω/ χρυσή σιωπή».

Γιώργος Σαραντάρης

Corot – Fontainebleau, en Forêt 

• «Από ρίζες μέσα/ αναπηδούσε το αίμα, που έφευγε να πάει/ προς τους ανθρώπους, και βαρύ φαινόταν,/ καθώς πορφύρα, μέσα στο σκοτάδι./ Μα, όμως, δεν ήταν κόκκινο καθόλου. Ήταν βράχοι εκεί και δάση/ ανύπαρκτα./ Γιοφύρια, από κενό πάνωθε, κι εκείνο/ το μέγα, γκρίζο, τυφλό τέλμα, που κρεμόταν/ πάνω απ’ τον μακρινό βυθό του/ σα βροχερός ουρανός πάνω από τοπίο./ Και σε λιβάδια ανάμεσα, απαλή και ραθυμία γιομάτη,/ του μοναδικού δρόμου φαινόταν η χλωμή λουρίδα,/ σαν ένα μακρύ ασπρόρουχο, απλωμένο».

Rainer Maria Rilke. Ορφέας και Ευρυδίκη. Μτφρ. Άρης Δικταίος

Angel Albarrán and Anna Cabrera. The mouth of Krishna

• «Κ’ έχω πιο αγαπημένο δέντρο μου, κάποια φιλύρα/ κι όλα τα καλοκαίρια, που σιωπούν εντός της,/ στα χείλια της κλαδιά σαλεύουνε πάλι και πάλι,/ κι αγρυπνούν πάλι ανάμεσα μέρας κι ονείρου…

Και θα ήθελε να φέρει πάλι,/ πάνωθε απ των δασών τις θροίζουσες κορφές,/ στην πατρίδα των Χερουβίμ, την προσευχή μου».

 Rainer Maria Rilke). Νοσταλγία και άλλα ποιήματα

Angel Albarrán and Anna Cabrera. The mouth of Krishna

«…Τα πεύκα ανακινούν τα νέφη
Κι απαρηγόρητη γιατί απʼ τα φοινικόδενδρα
Η βροχή τα λέπια δεν θα βγάλει
Απελπισμένη γιατί δεν θα μπορέσω να ξεφύγω…»

Ingeborg Bachmann, ΨΑΛΜΟΣ (μτφρ: Ιωάννα Αβραμίδου)

Jan Brueghel the younger. c.1620.

• Δέντρο της τύχης

«Δε διαλέγει τόπο/ Σηκώνει στην τύχη κορμό/ κλώνους, φύλλα, δύσκολο καρπό/ Της σιωπής και της σκόνης/ των άνυδρων εποχών/ των ανέμων που δοκιμάζουν την αντοχή του/ Δειλό και γενναίο/ με σημάδια από μάχες στις πλάτες/ πάντοτ’ εκεί/ Αφύλαχτο σ’ αυτόν που θά ’ρθει/ στον ίσκιο να σταθεί ή να το ρίξει/ Κι αν βρουν οι ρίζες πέτρα, δεν πενθεί/ Με δίχως φύλλα επιμένει/ νά ’ρθουν πουλιά στ’ άλκιμα κλαδιά/ να τ’ αντικαταστήσουν».

Πάνος Κυπαρίσσης. Τιμαλφή

Le verger mystérieux, aux Le Dit du Lion, f.103r., par Guillaume de Machaut, Miniature by the Master of the Remède de Fortune, ca. 1360

• “Ο θνητός θαμπωμένος μπρος στην παντοδύναμη γοητεία της ομορφιάς, μένει ακίνητος και σιωπηλός“.
  Ιωάννα Τσάτσου, Φέγγος χρόνου

Gustave Doré, Deer in a Pine Forest, (Vosges), ca. 1865

• Πώς πηγαίνω στο δάσος

«Πώς πηγαίνω στο δάσος

Συνήθως, πηγαίνω μόνη στο δάσος, χωρίς ούτε έναν

φίλο, γιατί όλοι αυτοί χαμογελούν και μιλούν, άρα είναι

ακατάλληλοι.

Δεν θέλω να με βλέπουν να μιλάω στα πουλιά,

να αγκαλιάζω τη μαύρη γέρικη βελανιδιά. Έχω κι εγώ τον δικό μου τρόπο

να προσεύχομαι, όπως κι εσύ ασφαλώς έχεις το δικό σου.

Άλλωστε, όταν είμαι μόνη μπορώ να γίνω αόρατη. Μπορώ να καθίσω

στην κορυφή ενός αμμόλοφου, ακίνητη σαν τα ψηλά χορτάρια,

ώσπου οι αλεπούδες να προσπερνούν αμέριμνες. Μπορώ ν’ ακούω τον σχεδόν

αδιόρατο ήχο των ρόδων που τραγουδούν.

Αν ήρθες ποτέ μαζί μου στο δάσος, πρέπει να σ’ αγαπώ πολύ».

Mary Oliver. μτφρ Έφη Φρυδά

 Parc de Sceaux, Cerisiers Japonais. Édouard Boubat

• ΜΕΤΑ ΤΗ ΒΡΟΧΗ
  Άκουσα τους ίσκιους των δέντρων να κυλούν στο βρεγμένο χορτάρι/ το χώμα μίλησε στη ρίζα/ την έθρεψε./ Βαθιά εκείνη μπήχτηκε κι έφτιαξε το χαμόγελο του/ κι ας πονούσε.
  Μια σουσουράδα συνομίλησε σοφά μ‘ ένα ροδόδεντρο/ κι η θάλασσα εκεί δίπλα/ βάθυνε περισσότερο κι αυτή/ καθώς σήκωνε τ‘ αφρισμένο της κεφάλι να ευχαριστήσει τον γενναιόδωρο ουρανό
  Κι εγώ, για μια φορά ακόμα,/ έγινα σώμα/ ενώ μια πεταλούδα τρύπωνε μες τη μικρή μου την καρδιά/ γεμίζοντάς την/ χρώματα/ θνητότητα
  και συνέχεια

Έφη Φρυδά

Roots. 1971. Jamie Wyeth

• πώς η ομορφιά κι η λάμψη/ απ‘ τα σκοτάδια και τη λάσπη και την αγριάδα/ ξεμυτίζει

την αρχαία ροή εμπιστεύσου.

• χεράκια μικρά οι βλαστοί απλώνονται, τρυφερά στρέφονται προς το όλον/  χέρια ικεσίας/ χέρια βοηθείας. 

Ε.Φ.

A Vision of Paradise as a Garden. Convenevole da Prato, Carmina Regia, Tuscany, ca. 1335 (detail)

• κι αφού βήμα να κάνεις δεν μπορείς/ ας είσαι τότε / με τους ομοίους στοιχισμένος

πόδια να χώνονται βαθιά, / φτιαγμένα να στηρίζουν κι άλλους. / όμως εκεί κάπου στο λαιμό αφήνεις το κεφάλι να κάνει τα δικά του, ελεύθερα ανεμίζοντας. 

Ε.Φ.

Albert Durer Lucas. (1828–1919) Blackberries.

• κι ανάμεσα στης φύσης σου τις κοφτερές τις λάμες/ πριονωτά το χρώμα σου μπήγεται βαθιά στον κόσμο/ ό,τι πιο εύθραυστο και τρυφερό/ αναριγεί

Planting Lesson (2021). Kurt Lightner

• πέρασε το πρωινό παρατηρώντας τον τρόπο που έπεφταν τα φύλλα της ξεραμένης της φτελιάς/ (η θλίψη κάθε μεταμόρφωσης.)/ ανάλογα με το σχήμα τους και το ανεπαίσθητο ρεύμα αέρος/ τα φύλλα στροβιλίζονταν/ πιρουέτες πρασινόχρυσες / βαρκούλες που έπλεαν ανάμεσα στις ψιχάλες της βροχής.

πρωινό, ένα από τα αποδοτικότερα.

Ε. Φ.

Leonardo da Vinci, A Copse of Trees. 1508. red chalk on paper

• Έλα να πάμε στα καμένα,
  στον Υμηττό και στην Αυλώνα,
  πουλιά και πεύκα συλλογίσου
  ενός καμένου παραδείσου,
  δέντρα που ήτανε φαντάσου
  και στη σκιά τους ξεκουράσου.Έλα και πάρε με μαζί σου
  στην κυριακάτικη εκδρομή σου,
  βγάλε με στο χλωρό κορμί σου,
  στις εκβολές του παραδείσου.

Έλα να πάμε στα καμένα,
δε μας χωράει πια το σπίτι,
έρχονται δύσκολες ημέρες
μουτζουρωμένες σαν Δευτέρες,
έρχονται φλόγες απ’ τα δάση
και μια φωτιά να μας δικάσει,
μέσα στο πύρινό της χνότο,
από τον έσχατο ως τον πρώτο.

Έλα να βγούμε απ’ το σπίτι
ξανά σε δρόμους και πλατείες,
πάρε και τα παιδιά μαζί σου
εδώ, στο χείλος της αβύσσου,
κι άφησε μόνη στο τραπέζι
την τηλεόραση να παίζει,
να δείχνει έγχρωμο τον πόνο
δίπλα σ’ ένα φιλέτο τόνο,
να δείχνει φονικά και φλόγες,
τσόντες, πολιτικούς και ρώγες,
ενώ εμείς θα ‘χουμε φτάσει
στο σταυροδρόμι του εξήντα

με τα παιδάκια μας στον ώμο,
για να μας δείχνουνε το δρόμο.

Μ. Γκανάς, Στίχοι