Όταν το παρελθόν φύεται μέσα σ’ ένα έντονο παρόν
Διαβάζοντας ο υποψήφιος αναγνώστης τον τίτλο της νέας συλλογής διηγημάτων του Κώστα Χατζηεμμανουήλ «Η πέτρα και το αυγό», ανατρέχει στην άνιση μάχη αυτών των δύο ανόμοιων στοιχείων: της αδάμαστης «πέτρας» σύμβολο της όποιας δύναμης από τη μία πλευρά και του θαύματος της ζωής και της γονιμότητας του «αυγού» από την άλλη. Να είναι άραγες αυτή η άνιση μάχη που ο συγγραφέας καταθέτει στην πλούσια και άκρως προκλητική σύσταση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, όπου παραθέτει επιγραμματικά τις μικρές ιστορίες του; «Θαρρεί κανείς», γράφει, «πως όλα περιστρέφονται σε μια “λοταρία θανάτου”, στον τόπο που βασιλεύει η πρόθεση “αμφί” και οι σχέσεις των ανθρώπων του με την εξουσία είναι η σχέση που έχει η “πέτρα με το αυγό”». Θέση που επαναλαμβάνει, ως επιβεβαίωση, στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, κλείσιμο άνισης μάχης ενός κύκλου θανάτου ή ως όφις που δαγκώνει την ουρά του. . Άλλωστε είναι συνήθης η αλαζονική φράση, περί της “ισχύος” της πέτρας και της “αδυναμίας” του αυγού, όταν ο κάθε αδύναμος εξουσιαζόμενος, οποιουδήποτε χώρου επαναστατεί, επιχειρώντας να συγκρουσθεί με τη δύναμη του γρανίτη.
Η συλλογή των διηγημάτων αρχίζει με ένα λιλιπούτειο κείμενο ως ποίημα χαϊκού, φέρνοντας στον νου το ευρηματικής περιεκτικότητας, γνωστό των έξι λέξεων του Έρνεστ Χέμινγουεϊ. Εδώ, ο συγγραφέας, προτάσσει τη «Χλαίνη» ως προπομπό, επιφορτίζοντάς της τον ρόλο του ματιού που θα μας κοιτά, ως χείλη που θα μας ιστορούν. Επιτυχές εύρημα, ικανό να αρπάξει το ενδιαφέρον του αναγνώστη από τον λαιμό.
Ο Κώστας Χατζηεμμανουήλ, απόφοιτος -εκτός από την Οδοντιατρική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης- του τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, σε όλα σχεδόν από τα 19 διηγήματα της συλλογής, βουτά στα βαθιά όσο και θολά νερά της Ιστορίας, ακολουθώντας πιστά χρονολογική ανάπτυξη, προς κυκλική ολοκλήρωση θαρρείς μιας μαρτυρικής περιόδου του νησιού του, τη Θάσο.
. 1916 και οι Αγγλογγάλοι της Αντάντ καταλαμβάνουν το νησί. Δύο χρόνια από το άναμμά του ο Μεγάλος Πόλεμος έχει φουντώσει για τα καλά. Και μια νύχτα, την ώρα που τα αόρατα γίνονται ορατά, αποκτούν μορφή, σχήμα και αφή, εμφανίζεται η πανέμορφη Στοίχαινα, ικανή να οδηγήσει τον σπουδαγμένο στην Ευρώπη Ιατροφιλόσοφο φυσιολάτρη στο ψυχιατρείο της Θεσσαλονίκης. Παραδίδοντάς μας ο συγγραφέας ένα από τα πληρέστερα διηγήματα της συλλογής, εάν αφαιρέσουμε από αυτό την τελευταία παράγραφο του διδακτισμού.
1917 και στην Ιερά Μονή της Κοσινίτσας -διάβαζε Εικοσιφοίνισσας- εμφανίζεται ο Αυστριακός καθηγητής Βλαδίμηρος Σις, ο διδάσκων αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας. Οι γνώσεις και η θέρμη του θαμπώνουν τους πάντες και πρώτος ο ηγούμενος ανοίγει τον δρόμο της λεηλασίας που θα ακολουθήσει. Μεγαλοδευτέρα και, μέσω μιας κατανυκτικής παπαδιαμαντικής ατμόσφαιρας και γραφής, Τούρκοι καβαλαρέοι, αντάμα με Τσέτες εισβάλουν στις κρύπτες της μονής, εκεί όπου φυλάγονται τα πολύτιμα, μοναδικής ιστορικής αξίας χειρόγραφα.
1918 παραμονή Πρωτοχρονιάς και στο σπίτι τού, σύμφωνα με το επίσημο ανακοινωθέν της Μονάδας του, ΑΓΝΟΟΥΜΕΝΟΥ, του χωρίζουν κομμάτι από τη βασιλόπιτα. Και στον ύπνο τής μάνας του μια λάμψη διακτινίζει σταγόνες απ’ το αίμα του, κι όλα μετατρέπονται σε λάσπη.
Την ίδια χρονιά ο κλήρος ανάμεσα στους αεροπόρους της Ζ Μοίρας στον καταυλισμό της βάλτας Καζαβητίου, πέφτει στον εικοσιτριών χρόνων ανθυποπλοίαρχο Σπυρίδωνα Χάμπα. Η αποστολή αυτοκτονίας στην Πύλη της Κολάσεως, ανάμεσα Ίμβρου και Δαρδανελλίων στέφεται από… απόλυτη επιτυχία, όταν το αεροσκάφος καταρρίπτεται από γερμανικά πυρά και ο «ήρωας» ανθυποπλοίαρχος κηδεύεται με όλες τις στρατιωτικές τιμές στο αγγλικό στρατιωτικό κοιμητήριο του Τσανάκ Καλέ. . Στο κλείσιμο της χρονιάς, Νοέμβρη μήνα και του Αγίου Μηνά, ο συγγραφέας-πρωταγωνιστής αυτής της ιστορίας, βρίσκεται όμηρος στο καταραμένο Κίτσεβο μαζί με άλλα χίλια οχτακόσια τον αριθμό Ντουρντουβάκια, επιδιδόμενος σε μια μαρτυρική οδοιπορία μέσα στο χιόνι από το Κίτσεβο στη Σόφια, κι όποιος αντέξει. Το φταίξιμο, φυσικά, του Βενιζέλου, που αντί να νοιαστεί για την Ανατολική Μακεδονία, αυτός ταξιδεύει στας Ευρώπας, ετοιμάζοντας την Μεγάλη Ελλάδα. . 1019, τέσσερα χρόνια χήρα. Ο παππούς Γιάννης, λιποτάκτης του τούρκικου στρατού, βρίσκεται θαμμένος στην Καλλίπολη από το ΄15. Μάη μήνα αυτής της χρονιάς, οι άντρες της Πρώτης Μεραρχίας παρελαύνουν στην προκυμαία της Σμύρνης. Κι Εκείνη, με το πέρας της παρελάσεως, στροβιλίζεται με τον τροπαιούχο Εκείνον στους ήχους ενός βαλς του Johann Strauss. Την ώρα που απ’ το παράθυρο στραφταλίζει η θάλασσα της Ερυθραίας. Κανένα σύννεφο στον ουρανό της Ιωνίας!
1921 αποφασίζεται η συνέχιση της προέλασης του ελληνικού στρατού, η ονομασθήσασα «Εκστρατεία Σαγγαρίου Αγκύρας». Ο εχθρός επιδίδεται σε μία επιχείρηση ψυχολογικής τακτικής, η οποία επιτυγχάνει πλήρως τον στόχο της, καταγράφοντας ως θρίαμβο τα σώματα χιλιάδων νεκρών.
Εδώ ο Κ. Χατζηεμμανουήλ, κλείνει ένα κύκλο επτά ιστορικών συμβάντων, καθοριστικών της ύπαρξης τόσο της νήσου Θάσος όσο και της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μακεδονίας.
Με ένα γενναίο άλμα στον χρόνο ο διηγηματογράφος Κ. Χατζηεμμανουήλ, και μέσω περισσότερο προσωποπαγών διηγημάτων αυτού του κύκλου, μεταπηδά στο 1942, διατηρώντας ωστόσο τον ιστορικό πυρήνα των γεγονότων. Εκεί, παρόντων των Βουλγάρων κατακτητών, μέσα από ένα δαιδαλώδες σύμπλεγμα αιώνων, συναντά τους… Σπαρτιάτες με τον Λύσανδρο να καταφθάνουν στο νησί, επιχειρώντας μία ταύτιση των δύο εποχών. Περνά με ευκολία στη δεκαετία του ’60, για να φορέσει το μαθητικό πηλήκιο και να συναντήσει τον «σκατοδίκη» της λαοκρατίας κυρ Παναγιώτη. Παρελαύνουν… ανερυθρίαστα η Πίνδος και ο Γράμμος. Με νόμο του Όθωνα του 1848, ο κοντοπίθαρος, χοντρολαίμης Θρασύβουλος βρίσκεται εξόριστος στο νησί, όπου περιφέρεται ως άλλος αγγελοκρουσμένος Θεόφιλος. Δυνάστης του ο Άγγελος Παπάς, που θα δεχθεί το θανατηφόρο χτύπημα της πρόκας στην κυλά. Ο πρωτοπρόσωπος στην αφήγησή του εκτελεστής της ΕΟΚΑ και ο αιμοχαρής διοικητής του τάγματος, αρχίατρος Παρασκευάς Νούσιας στο μακροσκελές «Αλτ! Τις ει;», διεκδικούν την ιδιαίτερη θέση τους στο Πάνθεον των ευφάνταστων ηρώων του βιβλίου.
Το ομότιτλο με τον τίτλο της συλλογής «Η πέτρα και το αυγό», λειτουργεί ως προπομπός στο αριστουργηματικό όσο και τολμηρό στην αποκάλυψή του «Αμφί» που ακολουθεί. Μέσα από μία εμπνευσμένη ξενάγηση του συγγραφέα στο νησί όπου κατοικεί, εστιάζεται η τριώροφη καπναποθήκη, με τα γοτθικά τόξα και τις διακοσμητικές τάπιες. Εποχή της καλλιέργειας του χρυσοφόρου καπνού, αρχίζει να κτίζεται το 1923 και ολοκληρώνεται το 1929. Για να μετατραπεί την περίοδο της βουλγαρικής κατοχής σε Οχράνα, τόπο βασανιστηρίων. Στη Λαοκρατία, οι κομμουνιστές το μετέτρεψαν σε Διοικητήριο Μεταγωγών. Στον Γράμμο του ’49 οι χωροφύλακες το έχρισαν Σταθμό Χωροφυλακής. Και το 1950, μετά από γενναία απολύμανση και πλουσιοπάροχη αλλαγή των πάντων, η ταμπέλα του κάποτε καπνομάγαζου με τις τρεις διαδοχικές επιγραφές, του κολαστηρίου της Οχράνα, Λαοκρατία της διχόνοιας και της Χωροφυλακής επιτέλους αποκαθηλώθηκε. Η λάμπουσα νέα ταμπέλα «Ξενοδοχείον Αμφίπολις», η πρόθεση «αμφί» εισχωρεί στη ψυχή και τη σκέψη τω νεοελλήνων. Μέχρι η οικονομική κρίση να ταρακουνήσει τα πράγματα και η «Αμφίπολις» μετονομαστεί σε «A for Art», διατηρώντας από το «αμφί» μόνο το πρώτο γράμμα Α. της (Α)πενοχοποίησης. Και ο συγγραφέας Κ. Χατζηεμμανουήλ, ως μυθοπλαστικός ήρωας δε χάνει την ευκαιρία. Επισκέπτεται την προάγουσα μοιχαλίδα της República Bulgaria, ανταμείβοντάς την με ένα λευκό τριαντάφυλλο και τρία εκατόευρα για τη νύχτα ακολασίας που του προσέφερε!
*
Στην προσπάθεια του ο Κ. Χατζηεμμανουήλ να κανοναρχήσει το χάος της Ιστορίας, και χάριν του αναγνώστη, καταφέρνει μ’ ένα άμεσο κειμενικό ύφος να φτάσει στον πυρήνα των θεμάτων. Ακολουθώντας, γλωσσικά, άλλοτε το μισοσκόταδο της μυσταγωγίας του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, άλλοτε τη στιβαρή σκληρότητα των Άρη Αλεξάνδρου και του Θανάση Βαλτινού. Ακροβατώντας μεταξύ ηρωισμού, νίκης και ήττας, συνομιλεί με τους Στρατή Μυριβήλη, Εμμανουήλ Ροΐδη, Δημοσθένη Παπαμάρκο και Ηλία Παπαμόσχο. Ακόμα, δρασκελώντας τα σύνορα, ανταγωνίζεται την ευρηματικότητα των Λεονάρδο Παδούρα και Γκονσάλο Ταβάρες με την ιδιαίτερη «Ιερουσαλήμ». . Είναι εμφανής η γενναία όσο και απαιτητική έρευνα στην οποία έχει επιδοθεί, για την πιστότητα των γεγονότων. Την ακρίβεια που αναχαιτίζει κάθε πιθανό ολίσθημα που θα κλόνιζε το αρχιτεκτονικό οικοδόμημα των μύθων του. Επικαλούμενος, παράλληλα με την έρευνα, τη συνεπικουρία της ευλογημένης μυθοπλασίας. Εμπνευσμένη αυτή όσο και πειστική, εισχωρεί στις χαραμάδες των αρμών, θερμαίνοντας την ψυχρότητα των χρονολογικών αναφορών και την μονοδιάστατη απαρίθμηση γεωγραφικών τόπων. . Προσόν όλων των διηγημάτων της συλλογής, είτε αναφέρονται σε περιστατικά που συγκροτούν κοινές μνήμες χιλιάδων ανθρώπων είτε σε περιοχές και σε δρόμους που επίσης χιλιάδες τους έχουν διασχίσει, ο καθένας να τα λογαριάζει ως προσωπική του περιουσία, που θα ήταν αδύνατον να τη μοιραστεί με τον οποιονδήποτε ακριβώς γιατί αισθάνεται ως ο αποκλειστικός διαχειριστής της. Κυρίως σε δεινά και πάθη εκείνης της εποχής, που όσο κι αν φαντάζει μακρινή, έχει χαραχτεί με ανεξίτηλα στοιχεία στο σώμα και την ψυχή εκείνων που τα έχουν ζήσει ή των άλλων που πλήρωσαν ακριβά τις συνέπιές τους. Έτσι το παρελθόν φύεται μέσα σ’ ένα έντονο παρόν που προσπαθεί να βρει το δικό του αλφάβητο. Ένας ενεστώτας αλληγορικής μορφής μέσα στα κακοτράχαλα εδάφη της Θάσου, που αναφέρεται σε πρόσωπα ρημαγμένα από το μέγεθος του βάρους μιας ανεπιθύμητης «πέτρας». Με παρόμοια εφόδια, ο συγγραφέας συνθέτει την τοιχογραφία εκείνων που βούλιαξαν, κακοποιήθηκαν ή σκοτώθηκαν, μέσω μιας γιορτής αφηγηματικής ελευθερίας. Εδραιώνοντας την πεπίθεση πως η ανάγνωση ενός βιβλίου είναι τα ναύλα για μιαν άλλη, πληρέστερη ζωή.
Διαμαντής Αξιώτης
