ΑΘΗΝΑΙΟΥ Δειπνοσοφισταὶ 38c
Ο Φιλόχορος1 ισχυρίζεται ότι ο Αμφικτύων,2 ο βασιλιάς των Αθηναίων, αφού διδάχτηκε από τον Διόνυσο την ανάμειξη του κρασιού με νερό, πρώτος αυτός την εφάρμοσε. Χάριν αυτού οι άνθρωποι πίνοντας έτσι το κρασί κρατήθηκαν όρθιοι, ενώ προηγουμένως υπό την επήρεια του μη νερωμένου κρασιού κάμπτονταν· και γι’ αυτό ιδρύθηκε βωμός τού ορθού Διονύσου στο ιερό των Ωρών·
ΑΘΗΝΑΙΟΥ Δειπνοσοφισταὶ 390a
Ο Χαμαιλέων3 από τον Πόντο είπε: « Οι αρχαίοι επινόησαν τη μουσική από τα πουλιά που κελαηδούσαν σε ερημικά μέρη·4 […]
Αηδόνι
ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΥ Βιβλιοθήκη ΙΙ,24 (σχ. 5)
Ο Ακρίσιος και ο Προίτος,6 και όταν ακόμη ήταν μέσα στην κοιλιά τής μητέρας τους, φιλονικούσαν, όταν δε μεγάλωσαν, πολεμούσαν μεταξύ τους για τη βασιλεία και στη διάρκεια αυτού του πολέμου εφηύραν πρώτοι αυτοί τις ασπίδες.
ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΡΟΔΙΟΥ Ἀργοναυτικὰ 4, 1131-1133
Σχ. 7
στην ιερότατη σπηλιά, όπου κάποτε η Μάκρη κατοικούσε,
του Αρισταίου8 η θυγατέρα, του φροντιστή των μελισσών,
αυτού που βρήκε τη μελισσουργία και την παχύρρευστη ουσία
της πολύμοχθης ελιάς.
ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ Εἰς Ἑρμῆν στ. 108-111
Σχ. 9
συσσώρευε ξύλα πολλά και προσπαθούσε την τέχνη τής φωτιάς ν’ανακαλύψει.
Παίρνοντας δάφνης όμορφο κλαδί με σίδερο ετούτο το ξεφλούδισε
προσαρμοσμένο στην παλάμη του καλά, κι ανέδωσε θερμή πνοή·10
πράγματι, πρώτος ο Ερμής πυρεία και φωτιά έδωσε [στους ανθρώπους].11
ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ Ἱστορία Α13
Λέγεται ότι πρώτοι οι Κορίνθιοι οργάνωσαν το ναυτικό τους κατά τρόπο πολύ παραπλήσιο με τον σημερινό και ότι για πρώτη φορά απ’ όλη την Ελλάδα τριήρεις ναυπηγήθηκαν στην Κόρινθο.
ΑΙΛΙΑΝΟΥ Περὶ ζῴων ἰδιότητος Α21
Οι άνθρωποι λένε ότι την υφαντική και την εριουργία την επινόησε η θεά Εργάνη·12
ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΥ Βιβλιοθήκη Ι,16-17
Η Κλειώ αγάπησε τον Πίερο […] και, σαν έσμιξε μαζί του, γέννησε από αυτόν έναν γιο, τον Υάκινθο, τον οποίο ερωτεύτηκε ο Θάμυρις,13 ο γιος τού Φιλάμμωνος και της νύμφης Αργιόπης, ο πρώτος άνθρωπος που έκανε αρχή τού έρωτα με αρσενικά παιδιά. 14
ΠΑΥΣΑΝΙΑ Ἀρκαδικὰ 14,8
Πρώτοι έχυσαν λιωμένο χαλκό και κατασκεύασαν αγάλματα με χωνεμένο σε μήτρες χαλκό οι Σάμιοι Ροίκος τού Φιλαίου και ο Θεόδωρος τού Τηλεκλέους.15
Η θεά Αθηνά τού Πειραιά. Χάλκινο χυτό άγαλμα που αποδίδεται στον διάσημο γλύπτη Ευφράνορα (περ. στα 350 π. Χ.)
ΠΛΑΤΩΝΟΣ Πολιτεία 522d
Σχ. 16
Πράγματι λοιπόν, είπα εγώ, τελείως γελοίο στρατηγό αποδεικνύει κάθε φορά ο Παλαμήδης17 τον Αγαμέμνονα στις τραγωδίες. ΄Η δεν έχεις προσέξει που ισχυρίζεται ότι, όταν αυτός επινόησε τον αριθμό, κ α ι τις παρατάξεις τού στρατεύματος στο ΄Ιλιο τακτοποίησε κ α ι μέτρησε με ακρίβεια τα πλοία και όλα τα άλλα, σαν να μην ήταν πριν μετρημένα, και ότι ο Αγαμέμνονας δεν ήξερε, καθώς φαίνεται, ούτε πόσα πόδια είχε, αφού δεν ήξερε να μετράει;
Πήλινο ζάρι με την αρχαιότερη απεικόνιση του Παλαμήδη στην πλευρά τού κύβου που αντιστοιχεί στον αριθμό δύο (πρώτο μισό τού 7ου αι. π. Χ)
ΠΑΥΣΑΝΙΑ Φωκικὰ 16,1
Σχ. 18
Η βάση αυτή είναι έργο τού Γλαύκου από τη Χίο, ο οποίος εφεύρε τον τρόπο να κολλήσει το σίδερο· κάθε έλασμα της βάσης ενώνεται με άλλο έλασμα όχι με καρφιά ή σφήνες, αλλά μόνο η κόλλα τα συνδέει και αυτή αποτελεί το δέσιμο του σίδερου.
ΣΤΟΒΑΙΟΥ Ἀνθολόγιον ΙV,2 (Περὶ νόμων καὶ ἐθῶν)
Οι Κρήτες πρώτοι από τους ΄Ελληνες είχαν νόμους που τους θέσπισε ο Μίνωας,19 ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος θαλασσοκράτορας. […] Τα παιδιά των Κρητών […] εκτελούν και τον πολεμικό χορό πυρρίχιο,20 που πρώτος τον εφεύρε ο Πύρριχος ο Κυδωνιάτης, Κρητικής καταγωγής.
Πυρρίχιος χορός
ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ Γεωγραφικὰ Η.6.16
Ο ΄Εφορος,21 δε, λέει ότι πρώτη κοπή αργυρού νομίσματος έγινε από τον Φείδωνα22 στην Αίγινα. Κι αυτό, γιατί η Αίγινα είχε γίνει εμπορικό κέντρο, καθώς οι άνθρωποι, λόγω της αφορίας τού τόπου, ασχολούνταν με τη θάλασσα και το εμπόριο, […]
Επιπροσθέτως, σύμφωνα με τον Ησίοδο23 η Αίγινα είναι η παλαιότερη πόλη τής Ελλάδας η οποία κατασκεύασε πλοία (για εμπορικούς σκοπούς).
Αργυρός στατήρας Αίγινας
Τα σχ. 24, 25, 26 επίσης παραπέμπουν σε προγενέστερα άρθρα μας στα οποία γίνεται λόγος για άλλες ανακαλύψεις.
(Στη χαρακτηριστική εικόνα αμφορέας του 5ου αι. π. Χ. που απεικονίζει τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι)
Σημειώσεις
1)Φιλόχορος: Αθηναίος μάντης, ιεροσκόπος και σημαντικός ατθιδογράφος (3ος αι. π. Χ.). Ένα από τα πολλά έργα του είναι το επιγραφόμενο Ἀτθὶς σε δεκαεπτά βιβλία, όπου εκθέτει την ιστορία τής Αθήνας από τα μυθικά χρόνια έως τον θάνατό του περίπου το 262-261 π. Χ. ⸺ φονεύθηκε με εντολή τού Μακεδόνα βασιλιά Αντιγόνου τού Γονατά, όταν είχε καταλάβει την Αθήνα.
2)Ο Αμφικτύων σύμφωνα με τη μυθική παράδοση ήταν ο τρίτος μυθικός βασιλιάς τής Αθήνας, μετά τον Κέκροπα και τον Κραναό. Θεωρείται ως ο εισηγητής τής λατρείας τού Διονύσου στην πόλη του. (Για το κρασί και τη συνήθεια των αρχαίων Ελλήνων να το πίνουν πάντα νερωμένο έχουμε μιλήσει σε προγενέστερα άρθρα μας).
3)Χαμαιλέων: Περιπατητικός φιλόσοφος που καταγόταν από την Ηράκλεια του Πόντου (τέλος 4ου αι. π. Χ.). Εκτός των άλλων πολυάριθμων συγγραμμάτων, έγραψε πλήθος βιογραφίες ποιητών όλων των ποιητικών ειδών και εποχών.
Ως εφευρέτης τής μουσικής αναφέρεται κατά τη μυθική παράδοση και ο Λίνος, γιος τής Μούσας Ουρανίας και του Απόλλωνα, από τον οποίο φονεύθηκε, επειδή τόλμησε να τον ανταγωνιστεί στο παίξιμο της λύρας.
5)Η Βιβλιοθήκη, το περίφημο αυτό μυθογραφικό έργο, εσφαλμένα αποδίδεται στον μεγάλο γραμματικό Απολλόδωρο τον Αθηναίο (2ος αι. π. Χ.). Επειδή η γλώσσα της Βιβλιοθήκης δεν είναι αττικιστική, την κατατάσσουν στον 1ο – 2ο αι. μ. Χ. με τον συγγραφέα της να παραμένει άγνωστος.
6)Ακρίσιος και Προίτος: Δίδυμα αδέλφια, γιοι τού βασιλιά τού ΄Αργους ΄Αβαντα. Κάποια στιγμή έβαλαν τέλος στη μεταξύ τους σύγκρουση και χώρισαν το βασίλειο στα δύο: ο Ακρίσιος βασίλεψε στο ΄Αργος και ο Προίτος στην Τίρυνθα. Ο πρώτος απέκτησε μία κόρη, τη Δανάη, τη μετέπειτα μητέρα τού Περσέα, και ο δεύτερος τρεις κόρες, τη Λυσίππη, την Ιφινόη και την Ιφιάνασσα, τις λεγόμενες Προιτίδες, οι οποίες, επειδή διακωμώδησαν το ξόανο της ΄Ηρας, για τιμωρία καταλήφθηκαν από μανία και περιφέρονταν σε όλη την Πελοπόννησο μεταδίδοντας την παραφροσύνη και στις γυναίκες τού ΄Αργους. Τις θεράπευσε ο περιώνυμος μάντης και γιατρός Μελάμπους.
7) Ο Ιάσονας και η Μήδεια έχοντας πάρει το χρυσόμαλλο δέρας εγκαταλείπουν την Κολχίδα και με την Αργώ φθάνουν στο νησί των Φαιάκων, στην Κέρκυρα, όπου φιλοξενούνται από τον βασιλιά τού νησιού, τον Αλκίνοο. Όταν έρχονται άντρες από την Κολχίδα για να ζητήσουν τη Μήδεια πίσω, η Αρήτη, η σύζυγος του Αλκίνοου, προσφέρει τη βοήθειά της στο ζευγάρι και παραγγέλλει να ετοιμάσουν το νυφικό κρεβάτι τής κόρης. Αμέσως το ετοίμασαν ⸺ ακολουθούν οι στίχοι που παραθέτουμε σε μετάφραση.
8)Ο Αρισταίος ήταν γιος τού Απόλλωνα. Μετά τη γέννησή του ο Ερμής τον παρέδωσε στη Γαία και τις ΄Ωρες, οι οποίες τον ανέθρεψαν με αμβροσία και νέκταρ και τον έκαναν αθάνατο. Σύμφωνα με μία άλλη παραλλαγή τού μύθου, τον παρέδωσε ο ίδιος ο Απόλλων στις νύμφες για να τον μεγαλώσουν. Από τις νύμφες ο Αρισταίος διδάχτηκε τη μελισσοκομία και την ελαιουργία, γνώσεις που μετέδωσε στους ανθρώπους.
9)Ο Ερμής, αφού έκλεψε τις ιερές αγελάδες τού Απόλλωνα στην Πιερία ⸺ μύθος στον οποίο έχουμε αναφερθεί ξανά ⸺ επέστρεψε διασχίζοντας φαράγγια και πεδιάδες στην Πελοπόννησο, πέρασε τον ποταμό Αλφειό και τις οδήγησε σε μια σπηλιά. Εκεί, αφού τις τάισε ⸺ η συνέχεια στους μεταφρασμένους στίχους 108-111.
10)Εννοεί τη φλόγα.
11)Για πρώτη φορά εδώ γίνεται μνεία τού τρόπου παραγωγής τής φωτιάς με την τριβή: τα πυρεῖα ήταν δύο κομμάτια ξύλου που τρίβονταν μεταξύ τους μέχρι να ανάψει φωτιά. Το ξύλο που κρατούνταν σταθερό και έπαιρνε εύκολα φωτιά λεγόταν ἐσχάρα ή στορεύς, ενώ εκείνο που στρεφόταν επάνω του με ταχύτητα ήταν ένα μυτερό ξύλο, συνήθως από δάφνη ή άλλο σκληρό δέντρο, και ονομαζόταν τρύπανον. Η χρήση της φωτιάς από τον άνθρωπο αποδίδεται, όπως είναι γνωστό, και στον Προμηθέα. Βλ. και σχόλιο 2 του άρθρου μας του σχετικού με την προϊστορία τού ανθρώπινου πολιτισμού: https://www.periou.gr/%ce%b4%ce%b9%ce%bf%ce%b4%cf%89%cf%81%ce%bf%cf%85-%cf%83%ce%b9%ce%ba%ce%b5%ce%bb%ce%b9%cf%89%cf%84%ce%b7-%ce%b2%ce%b9%ce%b2%ce%bb%ce%b9%ce%bf%ce%b8%ce%ae%ce%ba%ce%b7-%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf/
12)Ἐργάνη ← ἔργον: η πολύσημη λέξη ἔργον δηλώνει και κάθε γυναικεία εργασία, ιδίως την υφαντική, το γνέσιμο, το κέντημα κ.λπ. Εξ αυτού καλείται Ἐργάνη η θεά Αθηνά ως προστάτιδα αυτών των έργων. Σύμφωνα με τον μύθο, κοντά στην Αθηνά μαθήτευσε η Αράχνη, κόρη τού ΄Ιδμωνα, ειδικού στις βαφές νημάτων, και έγινε περίφημη για την υφαντική δεξιοτεχνία της. Η αλαζονεία της όμως απέναντι στην Αθηνά είχε ως αποτέλεσμα τον εκούσιο απαγχονισμό της και την κατάρα τής θεάς να υφαίνει ακόμη και κρεμασμένη, μεταμορφώνοντάς την στο ομώνυμο έντομο. Γι’ αυτό ο Πλούταρχος χαρακτηρίζει τα έργα τής αράχνης «κοινό αρχέτυπο των υφαντών για τις γυναίκες και των θηρευτικών διχτυών για όσους κυνηγούν με δίχτυα».
13)Θάμυρις: Κιθαρωδός από τη Θράκη που αναφέρεται ως γιος τής Μούσας Ερατώς ή της νύμφης Αργιόπης. Ωραίος, με θαυμάσια φωνή αλλά αλαζόνας, ισχυριζόταν ότι υπερείχε των Μουσών. Κάποτε τις προκάλεσε σε μουσικό αγώνα, ηττήθηκε, και οι Μούσες τού στέρησαν και την όραση και την ικανότητα να παίζει.
14)Κατά μία άλλη εκδοχή, αυτός που επινόησε και αποτέλεσε το πρώτο παράδειγμα της ερωτικής σχέσης με αγόρια ήταν ο Λάιος, ο βασιλιάς τής Θήβας, ο οποίος, όταν φιλοξενήθηκε από τον Πέλοπα, ερωτεύτηκε τον γιο του, τον Χρύσιππο, τον απήγαγε και τον πήρε μαζί του στη Θήβα. Σύμφωνα με μία από τις πολλές παραλλαγές τής παράδοσης, ο Χρύσιππος αυτοκτόνησε από ντροπή, και ο Πέλοπας καταράστηκε τον Λάιο ή να μην αποκτήσει ποτέ παιδί ή στην αντίθετη περίπτωση να φονευθεί από τα χέρια του παιδιού του. Και όπως γνωρίζουμε, ο Λάιος απέκτησε τον Οιδίποδα, ο οποίος και τον σκότωσε.
15)Οι Σαμιώτες Ροίκος και Θεόδωρος άκμασαν γύρω στο 550 π. Χ. ΄Εχυναν τον χαλκό σε πήλινες μήτρες, συγκολλούσαν κατόπιν τα κομμάτια και κατασκεύαζαν μεγάλα κοίλα χάλκινα αγάλματα, τεχνική άγνωστη μέχρι τότε στην Ελλάδα.
16)Ο Σωκράτης, αφηγούμενος τη μακρά συζήτηση που είχε στο σπίτι ενός πλούσιου μετοίκου κυρίως με δύο νέους, τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο, με θέμα το ερώτημα περί της δικαιοσύνης, έφθασε στο σημείο εκείνο τής συζήτησης που εξέτασε με τον Γλαύκωνα τα μαθήματα τα οποία αποτελούν την αληθινή παιδεία. ΄Αρχισε, λοιπόν, όπως λέει, με την αξία τής αριθμητικής, η γνώση της οποίας κρίθηκε και από τους δύο απαραίτητη και στην πολεμική τέχνη, και προχώρησε αντλώντας επ’ αυτού εμπαικτικό επιχείρημα από τις τραγωδίες. Το παραθέτουμε σε μετάφραση, όπως το διηγήθηκε ο Σωκράτης.
17)Ο Παλαμήδης, γιος τού Ναυπλίου και της Κλυμένης, παραδίδεται πως ήταν ένας από τους μαθητές τού Κενταύρου Χείρωνα και πως είχε πάρει μέρος στην Τρωική εκστρατεία, προσφέροντας πολλές υπηρεσίες στο στρατόπεδο των Αχαιών. Απέκτησε μεγάλη φήμη από το πλήθος των εφευρέσεων και επινοήσεών του. Θεωρείται είτε ότι επινόησε όλα τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου είτε ότι πρόσθεσε ορισμένα γράμματα σε αυτό, ότι εφεύρε τους αριθμούς, τα μέτρα και τα σταθμά, καθώς και ότι επινόησε τη διάρκεια των μηνών με βάση την κίνηση των άστρων, και επίσης ότι εφεύρε διάφορα παιχνίδια όπως οι αστράγαλοι, οι πεσσοί, οι κύβοι (τα ζάρια). Σχετικά με τον θάνατό του, παρότι ποικίλλουν οι παραδόσεις, κοινό είναι σε αυτές το στοιχείο τού μίσους που έτρεφαν γι’ αυτόν ο Οδυσσέας και ο Αγαμέμνονας και της ψευδούς κατηγορίας εναντίον του. Σε γενικές γραμμές, μετά από σκευωρία που εξύφανε ο Οδυσσέας εις βάρος τού Παλαμήδη για προδοσία και συνεννόηση με τον βασιλιά τής Τροίας Πρίαμο, ο Αγαμέμνονας τον παρέδωσε στους Αχαιούς που τον λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου. Ο μύθος τού Παλαμήδη ενέπνευσε και τους τρεις μεγάλους τραγικούς, οι οποίοι έγραψαν έργα με τον τίτλο Παλαμήδης.
18)Ο Παυσανίας στο κεφάλαιο περί των Δελφών γράφει ότι από τα αναθήματα των βασιλέων των Λυδών στο ιερό τού Απόλλωνα δεν υπάρχει πλέον τίποτε, εκτός από τη σιδερένια βάση τού κρατήρα τού Αλυάττη, της οποίας δίνει και την περιγραφή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το στοιχείο που επισημαίνει στο παρατιθέμενο απόσπασμα.
19)Μίνωας: Ο θρυλικός βασιλιάς τής Κρήτης με πρωτεύουσα την Κνωσσό, ο οποίος θεωρούνταν γιος τού Δία και της Ευρώπης, όπως και τα αδέλφια του Ραδάμανθυς και Σαρπηδών. Είχε μεγάλη φήμη ως δικαστής, και μετά τον θάνατό του ο Μίνωας αλλά και ο Ραδάμανθυς έγιναν στον ΄Αδη κριτές των ψυχών. Δημιούργησε αξιόλογη ναυτική δύναμη και ίδρυσε αποικίες στις Κυκλάδες και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Επίσης ήταν γνωστός ως σοφός και δίκαιος νομοθέτης. Τους νόμους τούς παρελάμβανε από τον πατέρα του, ανεβαίνοντας κατά διαστήματα στο βουνό όπου υπήρχε ένα άντρο τού θεού (το Ιδαίο άντρο).
20)Ο πυρρίχιος (← πυρρίχη [εννοείται ὄρχησις] από το πυρρός που σημαίνει ερυθρός)= αυτός που έχει το χρώμα τής φωτιάς. Είναι πολεμικός χορός, κατά την εκτέλεση του οποίου οι χορευτές μιμούνταν τις επιθετικές ή αμυντικές ενέργειες ενόπλων μαχητών κατά την ώρα τής μάχης. Υπάρχουν και άλλες εκδοχές για την προέλευση τού πυρρίχιου, όπως ότι είναι λακωνικός και ο Πύρριχος Λάκωνας και ότι γεννήθηκε κατά την πολιορκία τής Τροίας και εκτελέστηκε πρώτη φορά κοντά στην πυρά που προοριζόταν για την ταφή τού Πατρόκλου.
21)Ο ΄Εφορος με καταγωγή από την Κύμη τής Μικράς Ασίας (περ. 400-330 π. Χ.) ήταν ο πρώτος ΄Ελληνας ιστοριογράφος που συνέλαβε την ιδέα τής συγγραφής παγκόσμιας ιστορίας. Το έργο του το επιγραφόμενο Ἱστορίαι , το οποίο δεν σώζεται, άρχιζε με την κάθοδο των Δωριέων και έφθανε ώς το 356 π. Χ., καλύπτοντας περίοδο περίπου 750 χρόνων.
22)Φείδων: Βασιλιάς τού ΄Αργους, ο οποίος τις τελευταίες δεκαετίες τού 7ου αι. π. Χ. έκοψε στην εξουσιαζόμενη τότε από αυτόν Αίγινα το πρώτο αργυρό νόμισμα που, επειδή είχε στην προσθία όψη του ως έμβλημα μία θαλάσσια χελώνα, ονομάστηκε χελώνη.
Στο παρόν άρθρο συμπεριλάβαμε κατ’ εξαίρεση και τον Φείδωνα, όχι ως τον εφευρέτη τού νομίσματος, αλλά ως τον πρώτο που εξέδωσε νόμισμα στην κυρίως Ελλάδα, εφόσον τα πρώτα νομίσματα είχαν κοπεί στην Ιωνία και Λυδία τής Μικράς Ασίας λίγα χρόνια νωρίτερα, γύρω στο 650 π. Χ.
25)Για το ποιος είπε πρώτος το «ΧΑΙΡΕΤΕ» βλ. το σχετικό άρθρο μας:
26)Για την ανακάλυψη της λύρας ή κιθάρας βλ.:
419
