Ο σκηνοθέτης κι ο ποιητής

Ο Παντελής Μπουκάλας είναι ποιητής. Πρώτα είναι ποιητής και μετά δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος, βιβλιοκριτικός, μελετητής, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής αρχαίων ελληνικών κειμένων. Το πρώτο του ποιητικό βιβλίο ήταν η συλλογή Αλγόρυθμος (1980). Επομένως, δεν είναι παράξενο που το βιβλίου του Ο Χριστός στα χιόνια με τον υπότιτλο Εφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι έχει ποιητική χροιά κι ας αναφέρεται στις εφτά ταινίες που σκηνοθέτησε ο μεγάλος καλλιτέχνης. Ποιος ήταν όμως ο Ρώσος σκηνοθέτης που ενέπνευσε τον Έλληνα ποιητή; Ο Αντρέι Αρσένιεβιτς Ταρκόφσκι γεννήθηκε το 1932 στο χωριό Ζαβράγιε κι ήταν γιος του Αρσένι Ταρκόφσκι. Σπούδασε μουσική, ζωγραφική, γλυπτική και κινηματογράφο.

Μολονότι Ρώσος –πέθανε το 1986 στο Παρίσι– ο Ταρκόφσκι «ανήκει στον κόσμο ολόκληρο», όπως έχει γράψει η σύζυγός του. Ο ρωσικός τρόπος του οποίου κορυφαίο γνώρισμα ήταν ο θρησκευτικός και θεολογικός στοχασμός, θαύμαζε τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και τη φιλοσοφία του. Όπως σημειώνει ο Παντελής Μπουκάλας, στις εφτά ταινίες του, αλλά και στον πεζό του λόγο, «μελέτησε βαθιά τον ανθρώπινα, –τον πόλεμο, τον έρωτα, την πίστη και την απελπισία, τη φαρμακερή νοσταλγία […] τη συρρίκνωση της πνευματικότητας, το νόημα της ύπαρξης –στοχαζόμενος τα θεία».

Μετά από το εισαγωγικό κεφάλαιο «Εισόδια», όπου διαβάζουμε έναν θεατρικό διάλογο ανάμεσα στον Ταρκόφσκι και τον πατέρα του, ακολουθεί το πεζοποίημα «Δωδεκαετής» που σχετίζεται με την ταινία Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν, του 1962:

Ώσπου ούρλιαξαν άνεμοι από μαύρη φωτιά κι από σίδερο. Και το καταπέτασμα του ουρανού εσχίσθη σε μέρη αναρίθμητα. Και βαθιά ως τον πυρήνα επλήγωσαν τη γη καταπίπτοντας. Και θεριά δολερά από τα έγκατα ανέβηκαν σκότη. Κι ο σταυρός εκείνος ο ξύλινος, που βασιλικός ευώδιαζε γύρω του αμάραντος, τον ονόμαζε, από τ’ ατσάλι πατήθηκε…

Δεύτερη ταινία ήταν η Αντρέι Ρουμπλιόφ του 1966 για την οποία ο ποιητής έγραψε μεταξύ άλλων:

     … Γιατί άλλο το χώμα κι η σκόνη άλλο. Η σκόνη δεν γεννάει. Το χώμα, κι να πεθάνει, πέφτει βροχή το ευλογεί, ποτάμι αιφνίδιο το δροσίζει,  ανασταίνεται. Και ανασταίνει. Καθώς ανάστησε κι εμένα. Η σιωπή που ήμουν έγινε καμπάνα. Και τραγούδησε.

     Τρίτη ταινία ήταν το Σολάρις του 1972 για την οποία διαβάζουμε τα εξής λόγια:

      …Έτσι μίλησε η δίχως ήχο φωνή. Και αστράφτει ευθύς έπειτα ο ωκεανός και βογγάει, το γαλάζιο σε κόκκινο τρέπεται, ο ωκεάνιος πλανήτης μεταβάλλεται, γίνεται ήλιος, και ο ήλιος εκρήγνυται, μαύρη τρύπα απομένει, αδηφάγα. Και ορμάω, εισβάλλω τυχοδιώκτης στα σπλάχνα της, επιβάτης του ονείρου που μηχανεύεται η μνήμη. Για να βγω στην επόμενη.

Τέταρτη ταινία ήταν Ο καθρέφτης του 1975, η οποία εμπνέει τους ακόλουθους στίχους:

Και τι ο καθρέφτης;

Γυαλί.

Ένα τζάμι.

Ποτάμι που κυλάει σιγανεμένο καθάριο.

Μια σταγόνα νερό.

Δυο μάτια.

Τ’ αγάπησες –κι έγιναν θάλασσα ατρύγητη…

Η πέμπτη ταινία ήταν το Στάλκερ του 1979 όπου μιλάει μια γυναίκα:

….Δεν έχει χρώματα εκεί. Όλα χτυπημένα από γκρίζο σαράκι. Δεντρικά έχει. Και λουλούδια. Μόνο τα δεντρικά δεν καρπίζουν. Και τα λουλούδια δεν μιλούν την ευωδιά τους, δεν μυρίζουν. Και τα πουλιά πετάνε χαμηλά. Τον αέρα ψηλά τον φοβούνται, λιγοθυμούν και χάνονται. Νερά. Πολλά νερά. Στεκάμενα. Σαν σάπια…

Η έκτη ταινία ήταν η Νοσταλγία του 1983, ίσως η πιο ποιητική του Ταρκόφσκι, που ενέπνευσε στον ποιητή, ο οποίος έγραψε τους εξής στίχους:

       … Λαμπάδιασα γιατί και το μικρότερο κερί ένα εικόνισμα ήλιου είναι. Δεν φέγγει δεν μιλάει στον Θεό αν δεν καεί δεν θα λιώσει. Και μ’ άκουσε ο Θεός. Κι έστειλε το χιόνι του. Φτεράκια αγγέλλων έπεσαν από τον ουρανό χορεύοντας κι ήρθαν με φτέρωσαν κι εμένα. Τώρα γυμνάζομαι στα μυστικά της πτήσης. Η πτώση ολόκληρη δική σας. Ένας σαλός σας το λέει.

Η έβδομη και τελευταία ταινία, το κύκνειο άσμα του καλλιτέχνη, ήταν η Θυσία του 1986. Ιδού μερικοί στίχοι του ποιητή:

…Και με το αίμα σου να το ποτίζεις [το δέντρο] Μόνο πρόσεξε. Της καρδιάς σου το αίμα. Το καθαρό. Το φλογισμένο. Θα ρθεί καιρός, θα το νιώσεις ποιο είναι. Το φλογίζει, το πυρώνει ο έρωτας, όταν χάνεται, όχι όταν συντελείται. Το δώρο του έρωτα αυτό, η απώλεια. Και της απώλειας το δώρο η πυρά η ισόβια. Όχι η στάχτη…

        Για να γράψει το βιβλίο του, ο Παντελής Μπουκάλας μελέτησε τους Ψαλμούς, τη Βίβλο, τα Ευαγγέλια των Αποστόλων, αλλά και τον Όμηρο.  Πολύτιμο βοήθημα για την κατανόηση των σκέψεων και των συναισθημάτων του Έλληνα ποιητή αποτελούν οι Σημειώσεις του τέλους και κυρίως το Επιμύθιο που αρχίζει με τη φράση «Ο Αντρέ Ταρκόφσκι με παίδευε πάντα».