Η έκφραση αυτή που δηλώνει τη σιωπή κάποιου, το ότι κάποιος αδυνατεί να μιλήσει, μένει άφωνος, έχει διατηρηθεί από τους αρχαίους χρόνους ώς τις μέρες μας, όπως μαρτυρείται και από έναν στίχο μιας ελεγείας τού σημαντικότερου εκπροσώπου της γνωμικής ποίησης, του Θέογνη, ελεγεία την οποία και θα παραθέσουμε.
Και κατά πρώτον, η λέξη «γλώσσα», αρχ. ἡ γλῶσσ(ττ)α, το όργανο της στοματικής κοιλότητας των ανθρώπων και πλείστων ζώων. Κατά μία εκδοχή, το αρχαίο ουσιαστικό συνδέεται ετυμολογικά με τις λέξεις γλὼξ (ἡ) και γλωχὶς (ἡ) που είχαν την ίδια σημασία, καθώς αναφέρονταν σε κάτι το μυτερό, το αιχμηρό — γλώξ= η άκρη τού σταχυού, γλωχίς= μυτερή απόληξη, όπως αιχμή βέλους. Φαίνεται ότι το σχήμα τής γλώσσας αποτέλεσε την αιτία της σύνδεσής της με την έννοια της αιχμής τού σταχυού ή του βέλους.
Από τη λέξη γλῶσσα σχηματίστηκαν είτε με παραγωγή είτε με σύνθεση και άλλες λέξεις, τόσο της αρχαίας όσο και της νέας Ελληνικής: γλωσσαλγία= α) πόνος στη γλώσσα, β) πολυλογία· γλωσσάριον· εὔγλωττος και εὐγλωττία· κακόγλωσσος· γλωσσοτομέω-ῶ= κόβω τη γλώσσα· γλωσσίδι (← μεταγενέστερο γλωσσ(ττ)ίδιον, υποκοριστικό τού γλωττίς )· γλωσσικός· γλωσσοδέτης· γλωσσολογία· γλωσσοπλάστης· γλωσσομαθής κ. ά.
Στη ραψωδία γ της Οδύσσειας ο Τηλέμαχος μαζί με τη θεά Αθηνά που έχει πάρει τη μορφή τού Μέντορα, παλιού φίλου τού Οδυσσέα, φθάνει στην Πύλο, για να μάθει από τον βασιλιά της, τον Νέστορα, νέα για τον πατέρα του. Μετά το δείπνο, ο Νέστορας διηγείται ιστορίες από τα χρόνια τού πολέμου, μιλάει ιδιαίτερα για τον Νόστο τού Αγαμέμνονα και του Μενέλαου, αλλά επειδή δεν γνωρίζει για την τύχη τού Οδυσσέα, συμβουλεύει τον νεαρό Τηλέμαχο να πάει στη Σπάρτη, μήπως ξέρει κάτι για τον γονιό του ο Μενέλαος. ΄Εχει νυχτώσει πια, και η Αθηνά-Μέντορας προτρέπει να διαλύσουν τη σύναξη με τούτα τα λόγια προς τον Νέστορα (στ. 331-334):
« Ὦ γέρον, ἦ τοι ταῦτα κατὰ μοῖραν κατέλεξας·
ἀλλ’ ἄγε τάμνετε μὲν γλώσσας, κεράασθε δὲ οἶνον,
ὄφρα Ποσειδάωνι καὶ ἄλλοις ἀθανάτοισιν
σπείσαντες κοίτοιο μεδώμεθα· τοῖο γὰρ ὥρη.[…]
« Γέροντα, αλήθεια, αυτά σωστά τα είπες·
όμως, εμπρός, τις γλώσσες [των θυμάτων] κόβετε2
και ετοιμάστε το κρασί νερό ρίχνοντας μέσα,3
κι αφού στον Ποσειδώνα και στους άλλους τους αθάνατους
προσφέρουμε σπονδή, τότε ας φροντίσουμε να γείρουμε
στην κλίνη, γιατί είναι η ώρα της.[…]
Ο Τηλέμαχος αναχωρεί από την Πύλο. Χαρακτικό του Χένρι Χάουαρντ (19ος αι.)
Η λέξη γλῶσσα ήδη στα ομηρικά έπη έχει αποκτήσει και δεύτερη σημασία, αυτήν του λόγου, της γλωσσικής επικοινωνίας, σημασία που έχει επιβιώσει από τον 8ο αι. π. Χ., τον αιώνα τού Ομήρου, μέχρι σήμερα.
Από έναν λόγο που θεωρείται νόθο έργο τού Ισοκράτη, τον Πρὸς Δημόνικον, το περιεχόμενο του οποίου συνίσταται σε παραινέσεις ηθικού χαρακτήρα τού συγγραφέα προς τον Δημόνικο, τον γιο ενός φίλου του, παραθέτουμε την παρακάτω προτροπή (41):
Πᾶν ὅ τι ἂν μέλλῃς ἐρεῖν, πρότερον ἐπισκόπει τῇ γνώμῃ· πολλοῖς γὰρ
ἡ γλῶττα προτρέχει τῆς διανοίας.
Οτιδήποτε σκοπεύεις να πεις, προηγουμένως να το εξετάζεις καλά
και να το δουλεύεις με το μυαλό σου· γιατί σε πολλούς ανθρώπους
η γλώσσα προτρέχει του νου.
Αλλά και μία τρίτη σημασία έχει περάσει στα Νέα από τα Αρχαία Ελληνικά: Με το ουσιαστικό γλῶσσα δηλώθηκε και το σύνολο λέξεων και εκφράσεων που διέπεται από ορισμένους κανόνες και το οποίο μεταχειρίζονται οι άνθρωποι που ανήκουν στο ίδιο έθνος ή, γενικότερα, στην ίδια ομάδα για να επικοινωνούν μεταξύ τους, λ. χ. ελληνική γλώσσα, αγγλική, ξένη.
Ο Ηρόδοτος στο τελευταίο βιβλίο των Ἱστοριῶν του καταθέτει μια πληροφορία που είχε από συγκεκριμένο μάρτυρα τον οποίο και κατονομάζει (μία από τις τέσσερις μόνο φορές που ο πατέρας τής ιστορίας αναφέρει το όνομα του πληροφοριοδότη του). Λίγες μέρες, γράφει, πριν από τη μάχη των Πλαταιών, ο Μαρδόνιος έφθασε και στρατοπέδευσε κοντά στη Θήβα.4 Τότε ένας Θηβαίος, ο Ατταγίνος, κάλεσε αυτόν και πενήντα άλλους επιφανείς Πέρσες σε συμπόσιο. Οι Πέρσες δέχτηκαν και πήγαν. Καλεσμένοι ήταν επίσης πενήντα Θηβαίοι και μεταξύ αυτών και ένας Ορχομένιος, ο Θέρσανδρος, ο οποίος διηγήθηκε στον Ηρόδοτο ότι οι ΄Ελληνες και οι Πέρσες δεν κάθισαν χωριστά, αλλά σε κάθε ανάκλιντρο καθόταν μαζί ένας ΄Ελληνας και ένας Πέρσης, και ότι — η συνέχεια στο πρωτότυπο (9,16):
Ὡς δὲ ἀπὸ δείπνου ἦσαν, διαπινόντων τὸν Πέρσην τὸν ὁμόκλινον
Ἑλλάδα γλῶσσαν ἱέντα εἰρέσθαι αὐτὸν ὁκοδαπός ἐστι, αὐτὸς δὲ
ὑποκρίνασθαι ὡς εἴη Ὀρχομένιος.
Όταν τελείωσαν το δείπνο και ενώ είχε αρχίσει η οινοποσία, ο Πέρσης που ήταν
μαζί του στο ίδιο ανάκλιντρο τον ρώτησε, μιλώντας την Ελληνική γλώσσα, από
ποια πόλη ήταν, αυτός δε απάντησε πως ήταν από τον Ορχομενό.
Ας δούμε τώρα το ρήμα «δένω», το προερχόμενο από το αρχαίο δέω-ῶ. Ομόρριζα: δεσμός·δεσμεύω· δεσμώτης· δεσμωτήριον (=φυλακή)· συν-δέω· σύν-δεσμος· ἄ-δετος· διά-δημα (← δια-δέω=δένω ολόγυρα)· ὑπό-δημα (← ὑπο-δέω)·5 ἀν-υπόδητος· κατάδεσμος· δέμα· αδέσμευτος· αλληλένδετος κ. ά.
Και πάλι στην Οδύσσεια, στη ραψωδία σ, για την οποία έχουμε μιλήσει σε προγενέστερα άρθρα μας. Ο Οδυσσέας μεταμφιεσμένος από την Αθηνά σε γηραλέο ζητιάνο οδηγείται από τον πιστό του χοιροβοσκό, τον Εύμαιο, στον οποίο δεν έχει αποκαλύψει την ταυτότητά του, στο παλάτι όπου βρίσκονται μισοεγκαταστημένοι οι μνηστήρες. Ο ήρωας δέχεται προσβολές και εμπαιγμούς, και κάποια στιγμή ο Ευρύμαχος, ένας από τους ηγέτες των μνηστήρων, αρχίζει να τον περιπαίζει για να γελούν οι άλλοι και του λέει: «Ξένε, θα ’θελες να σε πάρω να μου δουλεύεις σ’ έναν απόμακρο αγρό, με πληρωμή να μαζεύεις λιθάρια για τους φράχτες και να φυτεύεις μεγάλα δέντρα;— Και συνεχίζει (στ. 360-361):
Ἔνθα κ’ ἐγὼ σῖτον μὲν ἐπηετανὸν παρέχοιμι,
εἵματα δ’ ἀμφιέσαιμι ποσίν θ’ ὑποδήματα δοίην.6
Εκεί εγώ θα σου ’δινα και άφθονο ψωμί, θα σ’ έντυνα με ρούχα
και θα σου έδινα παπούτσια στα πόδια σου να δένεις.
Από τα παραπάνω ομόρριζα τού δέω-ῶ θα ήθελα να σταθούμε στη λέξη κατάδεσμος. Παράγεται από το σύνθετο ρήμα κατα-δέω, το οποίο σημαίνει δένω γερά, φυλακίζω, αλλά και δένω με μαγικούς δεσμούς. Πρόκειται για μαγική πρακτική την οποία οι αιώνες κράτησαν ζωντανή, καθιστώντας την διαχρονικό φαινόμενο. Και η σύγχρονη μεταφορική χρήση της φράσης «δένω κάποιον» εκφράζει την έννοια τού κάνω μάγια σε κάποιον, για να τον εξαναγκάσω σε κάτι ή να τον αποτρέψω από κάτι.
Οι κατάδεσμοι είναι επιγραφές χαραγμένες σε ελάσματα μολύβδου — ο μόλυβδος είναι ανθεκτικό υλικό με μακρά περίοδο ζωής και με ελάχιστο κίνδυνο να χαθεί το κείμενο — με μαγικό περιεχόμενο, συνήθως κατάρες. ΄Αλλοι είναι ερωτικού περιεχομένου, που αποσκοπούσαν στην ερωτική σαγήνη ενός προσώπου ή στη σωματική και υλική εξόντωσή του, π.χ. «να λιώσεις όπως με λιώνει ο έρωτάς σου». ΄Αλλοι είναι δικανικοί, που τους χρησιμοποιούσαν πολίτες για την εξουδετέρωση των αντιδίκων τους. Τα μολύβδινα ελάσματα τα τύλιγαν σε κύλινδρο και τα τρυπούσαν πέρα ώς πέρα μ’ ένα καρφί, για την πρόκληση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου κακού, και στη συνέχεια τα έριχναν μέσα σε πηγάδια ή τάφους για να έρθουν σε επαφή με τα πνεύματα του Κάτω Κόσμου και να προξενήσουν ασθένειες και άλλα ατυχήματα στα κατονομαζόμενα πρόσωπα. Εκτός από τους χθόνιους θεούς (Δήμητρα, Περσεφόνη, Εκάτη), πίστευαν ότι και οι νεκροί διάβαζαν τους κατάδεσμους και αναλάμβαναν να βλάψουν τους αναγραφόμενους σε αυτούς. Καλύτερο αποτέλεσμα μπορούσε να επιτευχθεί, αν ο κατάδεσμος συνοδευόταν από λίγες τρίχες ή κάποιο προσωπικό αντικείμενο εκείνου του οποίου επιδιωκόταν το κακό. Κάποιες από τις τεχνικές αυτές του κόσμου τής μαγείας, όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο, χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα!
Εκατοντάδες κατάδεσμοι έχουν βρεθεί από ανασκαφές σε πολλά σημεία της Μεσογείου, με τους αρχαιότερους να προέρχονται από την αρχαία Ελλάδα, από τους οποίους ορισμένοι ανάγονται στον 5ο αι. π. Χ., όμως οι περισσότεροι χρονολογούνται στον επόμενο, στον 4ο αι. π. Χ. Ενδεικτικά αναφέρουμε έναν κατάδεσμον που βρέθηκε στη βιοτεχνική περιοχή τής αρχαίας Αγοράς τής Αθήνας, επάνω στον οποίο είναι χαραγμένη η εξής επιγραφή: «Στις δυνάμεις τού κάτω κόσμου δένω με μάγια τον Αρίσταιχμο τον χαλκουργό και τον Πυρρία τον χαλκουργό και τη δουλειά τους και την ψυχή τους, και τον Σωσία από τη Λαμία και τη δουλειά του και την ψυχή του, και τα λόγια και τις πράξεις τους, και την Αγησίδα από τη Βοιωτία». Επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο κατάδεσμος της Πέλλας από το νεκροταφείο τής περιοχής τής Αγοράς (α΄μισό τού 4ου αι. π. Χ.). Η επιγραφή του είναι ερωτική μαγική επωδός, κατάρα, γραμμένη σε δωρική διάλεκτο από μία γυναίκα ονόματι Δαγίνα (;), για να εμποδίσει τον αγαπημένο της, τον Διονυσοφώντα, να παντρευτεί μίαν άλλη, τη Θετίμα. Για την πραγματοποίηση της επιθυμίας της επικαλείται τον νεκρό Μάκρωνα, στον τάφο του οποίου βρέθηκε ο κατάδεσμος τυλιγμένος δίπλα στο δεξί του χέρι, και τους δαίμονες.
Στην Πολιτεία του ο Πλάτων μιλάει για τους διάφορους αγύρτες και μάντεις που γυροφέρνουν στις πόρτες των πλουσίων και τους πείθουν πως έχουν τέτοια δύναμη, ώστε (364c):
ἐάν τέ τινα ἐχθρὸν πημῆναι ἐθέλῃ, μετὰ σμικρῶν δαπανῶν ὁμοίως
δίκαιον ἀδίκῳ βλάψει ἐπαγωγαῖς τισιν καὶ καταδέσμοις, τοὺς θεούς,
ὥς φασιν, πείθοντές σφισιν ὑπηρετεῖν.
αν θέλει κανείς να καταστρέψει κάποιον εχθρό του, μπορεί με λίγα έξοδα
να τον βλάψει, το ίδιο είτε για δίκαιο είτε για άδικο άνθρωπο πρόκειται, με κάτι
ξόρκια και κατάδεσμους, πείθοντας, καθώς ισχυρίζονται, τους θεούς να τους
εξυπηρετήσουν.
Ο κατάδεσμος της Πέλλας.
Και μετά το δέσιμο των ανθρώπων, το δέσιμο της γλώσσας, που μας έδωσε την αφορμή για άλλο ένα ταξίδι στο αρχαίο μας παρελθόν.
Σε μία ελεγεία του ο αξιόλογος ποιητής Θέογνης 7 προειδοποιεί τον αγαπημένο του Κύρνο για τη δύναμη της φτώχειας να καταρρακώνει το ηθικό τού ανθρώπου (173-178):
Ἄνδρ’ ἀγαθὸν πενίη πάντων δάμνησι μάλιστα,
καὶ γήρως πολιοῦ Κύρνε καὶ ἠπιάλου·
ἣν δὴ χρὴ φεύγοντα καὶ ἐς μεγακήτεα πόντον
ῥιπτεῖν καὶ πετρέων Κύρνε κατ’ ἠλιβάτων.
Καὶ γὰρ ἀνὴρ πενίηι δεδμημένος οὔτέ τι εἰπεῖν
οὔτ’ ἔρξαι δύναται, γλῶσσα δὲ οἱ δέδεται.
Τον άντρα τον καλό τον καταβάλλει η φτώχεια πάνω απ’ όλα,
Κύρνε, πιότερο κι από τα γηρατειά τα πάλλευκα
κι από τον δυνατό τον πυρετό με ρίγη·
πρέπει λοιπόν να της ξεφύγεις και μες στη θάλασσα με τα πολλά θεριά
πάνω απ’ τ’ απόκρημνα τα βράχια, Κύρνε, να ριχτείς.
Γιατί ο άντρας που τον έχει καταβάλει η φτώχεια ούτε να πει
ούτε να κάνει τίποτε μπορεί, κι η γλώσσα του είναι δεμένη.
(Στη χαρακτηριστική εικόνα η πιο ακριβοπληρωμένη φωτογραφία τού Αϊνστάιν)
1)Με την αντίθετη εννοιολογικά φράση «Λύνεται η γλώσσα» είχαμε ασχοληθεί στο παρακάτω άρθρο μας : https://www.periou.gr/%ce%b3%ce%b5%cf%89%cf%81%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%80%ce%b1%cf%80%ce%b1%ce%b4%ce%b1%ce%ba%ce%b7-%ce%ba%cf%85%ce%bc%ce%b1%cf%84%cf%89%ce%b3%ce%ae-%cf%83%cf%86%ce%bf%cf%85%ce%b3%ce%b3%ce%ac%cf%81/
2)Οι γλώσσες των θυμάτων κόβονταν και ρίχνονταν στη φωτιά κατά τη θυσία που γινόταν μετά το δείπνο προς τιμήν τού θεού Ερμή.
3)Θυμίζουμε ότι οι αρχαίοι ΄Ελληνες έπιναν τα δυνατά κρασιά τους αραιωμένα με νερό.
4)Άλλη μία υπόμνηση: στα Μηδικά η Θήβα είχε ταχθεί με το μέρος των Περσών.
5)Το αρχαίο υπόδημα ήταν μία σόλα συνήθως από δέρμα, την οποία συγκρατούσαν λουριά που δένονταν γύρω από τον αστράγαλο και τα δάκτυλα και άφηναν ελεύθερο το πάνω μέρος του ποδιού, σανδάλι.
6)Δοίην αντί δεοίην, του δέω-ῶ.
7)Για τον Θέογνη βλ. σχ. 2 του κειμένου μας με θέμα τη λέξη «Χρυσός» : https://www.periou.gr/%ce%b3%ce%b5%cf%89%cf%81%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%80%ce%b1%cf%80%ce%b1%ce%b4%ce%b1%ce%ba%ce%b7-%ce%bc%ce%b1%cf%81%ce%bc%ce%b1%ce%af%cf%81%cf%89-%cf%87%cf%81%cf%85%cf%83%cf%8c%cf%82-%ce%b3%cf%81%cf%85/
και το άρθρο μας με μεταφρασμένους στίχους του: https://www.periou.gr/%ce%b3%ce%b5%cf%89%cf%81%ce%b3%ce%af%ce%b1-%cf%80%ce%b1%cf%80%ce%b1%ce%b4%ce%ac%ce%ba%ce%b7-%ce%b8%ce%ad%ce%bf%ce%b3%ce%bd%ce%b9%cf%82/
Εδώ θα προσθέσουμε κάποιες επιπλέον πληροφορίες για πληρέστερη κατανόηση του παρατιθέμενου αποσπάσματος. Την εποχή που έζησε ο Θέογνης (περ. 570-500 π. Χ.), τόσο η πατρίδα του, τα Μέγαρα, όσο και άλλες ελληνικές πόλεις κλυδωνίζονταν από εσωτερικές ταραχές μεταξύ των μεγάλων γαιοκτημόνων αριστοκρατικής καταγωγής, τάξη στην οποία ανήκε και ο ποιητής, και μιας νέας προνομιούχας πολιτικής τάξης που είχε αναδυθεί από τους κόλπους τού λαού και συγκροτούσαν οι νεόπλουτοι δημοκρατικοί. Με την επικράτηση των τελευταίων, οι αριστοκράτες υπέστησαν διώξεις και πολλοί εξορίστηκαν, ενδεχομένως και ο ποιητής, ο οποίος θα αντιμετώπισε και τη φτώχεια με τη στέρηση της περιουσίας του. Γι’ αυτό, όπως φαίνεται από τις ελεγείες του, έτρεφε σφοδρότατο μίσος κατά των δημοκρατικών.
