You are currently viewing Γιάννης Κολοκοτρώνης: «Αυτή Είναι Η Ανατολή;» του Αλέξανδρου Παπακωνσταντίνου

Γιάννης Κολοκοτρώνης: «Αυτή Είναι Η Ανατολή;» του Αλέξανδρου Παπακωνσταντίνου

Την αφορμή, μου έδωσαν δύο νέα έργα του Αλέξανδρου Παπακωνσταντίνου που έλαβα πρόσφατα στο messenger από τον καλλιτέχνη. Με μια πρώτη ματιά, αυτά τα δύο έργα αναλογικής και ψηφιακής ζωγραφικής, με τίτλο Αυτή Είναι Η Ανατολή; αποτυπώνουν ένα ρομαντικό όραμα της Ανατολής: γαλήνια νερά, χρυσαφένιους ουρανούς και εμβληματικά αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως θόλους και μιναρέδες. Επιφανειακά, αυτές οι ήρεμες σκηνές φαίνονται απολιτικές και ενδεχομένως, απλές σκηνές νοσταλγίας. Ωστόσο, ο τίτλος τους, Αυτή είναι η Ανατολή; στο πλαίσιο της σύγχρονης παγκόσμιας πολιτικής και της μετα-αποικιακής θεωρίας, απαιτεί πιο προσεκτική εξέταση.

Η απεικόνισή μιας φανταστικής Ανατολής από τον Παπακωνσταντίνου, που αποδίδεται  με το γνωστό ύφος των «τροπισμών» του (periou.gr 24/2/24 (https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-oi-tropismoi-tou-alexandrou-papakonstantinou/), εγείρει κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με την ταυτότητα, την αναπαράσταση και το ενδιάμεσο χώρο, μεταξύ δράσης και αδράνειας, ακινησίας και κίνησης, που είναι κεντρικά θέματα στις τρέχουσες συζητήσεις με την κοινωνικοπολιτική πολυπλοκότητα της Μέσης Ανατολής και την αναπαράστασή της.

Σε αντίθεση με τα ανοιχτά συγκρουσιακά έργα σύγχρονων καλλιτεχνών όπως της Shirin Neshat, της Mona Hatoum και της Raya Matta οι οποίες αμφισβητούν ενεργά τα οριενταλιστικά πρότυπα, η σειρά του Αλέξανδρου Παπακωνσταντίνου, εμπλέκει τον θεατή με μια πιο λεπτή κριτική.  Η Ιρανή Shirin Neshat στη σειρά Women of Allah (1993-1997) (https://www.metmuseum.org/art/collection/search/486834),  εστιάζοντας στις φωνές και τις εμπειρίες των γυναικών από τη Μέση Ανατολή  έδειξε ότι το δυτικότροπο βλέμμα έχει  υποβιβάσει τους ανατολικούς πολιτισμούς σε αισθητικά αντικείμενα, αγνοώντας την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητά τους. Ενσωματώνοντας στοιχεία όπως την περσική καλλιγραφία, την ισλαμική ενδυμασία και πυροβόλα όπλα, δημιούργησε έντονες εννοιολογικές και οπτικές αντιπαραθέσεις που αμφισβητούν τα δυτικά στερεότυπα για τον εξωτισμό των γυναικών της Ανατολής ξεχνώντας την καταπίεσή τους.

Οι εννοιολογικές εγκαταστάσεις της Παλαιστίνιας Mona Hatoum, όπως το Measures of Distance (1988), (https://www.moma.org/collection/works/118590) απομυθοποιούν την οριενταλστική αισθητική και αναδεικνύουν την επισφάλεια και την αστάθεια της ζωής στη Μέση Ανατολή. Μέσα από την οικειότητα και την αποξένωση, η Hatoum αναδεικνύει τις πολιτικές διαστάσεις της εξορίας και τον κατακερματισμό της ταυτότητας.

Στο ίδιο πνεύμα, η Ελληνολιβανέζα Raya Matta, στην ομαδική έκθεση Μεταδεδομένα Γυναικών (Έντεχνον 2024) (https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-metadedomena-gynaikon-sto-entechnon-27-11-eos-8-12-24/), εξέθεσε ανθρώπινες μορφές με λευκούς και κόκκινους κουβάδες στο κεφάλι για να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο χάνεται η ατομικότητα και σωρευμένες πλαστικές καρέκλες για να συμβολίσει την αταξία, την κατάρρευση και το κρυμμένο χάος σε φαινομενικά δομημένα περιβάλλοντα.

Αντίθετα, η φαντασιακή Ανατολή του Παπακωνσταντίνου μπορεί να φαίνεται λιγότερο συγκρουσιακή, ωστόσο εμπλέκεται σ’ έναν διάλογο σχετικό με την αναπαράσταση της Ανατολής ασκώντας κριτική στο διαρκές δυτικό βλέμμα που πασχίζει να συμβιβάσει τις ρομαντικές αντιλήψεις για την Ανατολή με τη σύγχρονη πραγματικότητα. Όπως έδειξε η Linda Nochlin, The Imaginary Orient (Art in America, May-June 1983, 119-131) οι οριενταλιστές ζωγράφοι όπως ο Jean-Léon Gérôme και ο John Frederick Lewis, απεικόνιζαν με σχολαστικές λεπτομέρειες τα ανατολικά σκηνικά, αντανακλώντας φαντασιώσεις παρά βιωμένες πραγματικότητες. Τα έργα του Παπακωνσταντίνου αναπαράγουν αυτή την κριτική, θέτοντας το ερώτημα αν η τέχνη μπορεί να υπερβεί το δυτικό βλέμμα για να εξετάσει τις πολιτικές και ανθρωπιστικές συγκρούσεις της περιοχής.

Αυτός ο προβληματισμός του Παπακωνσταντίνου βάζει σε διάλογο τα έργα της σειράς, με τον περίφημο πίνακα Η Προδοσία των Εικόνων (1928-1929) του René Magritte (1898-1967), όπου ο ζωγράφος παρουσιάζει μια πίπα αποτυπωμένη ρεαλιστικά και, συγχρόνως, γράφει κάτω από αυτήν «Αυτό δεν είναι μια πίπα». (https://www.renemagritte.org/the-treachery-of-images.jsp) Ομοίως, ο Παπακωνσταντίνου στη σειρά Αυτή είναι η Ανατολή; αρνείται την κυριολεκτική ύπαρξη της Ανατολής που απεικονίζει, σχολιάζοντας το παράδοξο της αναπαράστασης και της πραγματικότητας. Δεν θα απείχαμε, αν προσθέσουμε και το διάσημο κολάζ του Richard Hamilton (1922-2011), Just what is it that makes today’s homes so different, so appealing? (1956) το οποίο παρομοίως εξερευνά την έννοια της εικόνας ως κατασκευή και αμφισβητεί τη σχέση της μεταξύ αναπαράστασης, κουλτούρας και ταυτότητας. (https://www.artforum.com/features/just-what-was-it-the-art-of-richard-hamilton-199169/)

Μπορούμε ακόμα να αντιλαμβανόμαστε την Ανατολή ως τόπο αισθησιασμού, παρακμής και στασιμότητας, που ορίζεται από την αισθητική της γοητεία και όχι από την πολιτιστική και ιστορική της δράση; Το έργο του Παπακωνσταντίνου προειδοποιεί ότι η προσκόλληση σε ένα οριενταλιστικό πλαίσιο διαγράφει τον δυναμισμό της πολιτικής πραγματικότητας, υποβιβάζοντας την Ανατολή σ’ ένα στατικό, ρομαντικό σκηνικό. Με αυτόν τον τρόπο, η τέχνη κινδυνεύει να χάσει τον ουσιαστικό της ρόλο: να αμφισβητεί τις κυρίαρχες ιδεολογίες και δομές εξουσίας.

Στο θεμελιώδες βιβλίο του Orientalism (1978), ο Edward Said μελετώντας την αισθητικοποίηση της διαφοράς (aestheticization of difference) άσκησε κριτική στη συστηματική απεικόνιση της Ανατολής από τη Δύση ως έναν εξωτικό, διαχρονικό και συχνά κατώτερο «Άλλο» (Other), που κατέστειλε την ιστορική της υπόσταση. Δεκαετίες νωρίτερα, στη 12τομη Παγκόσμια Ιστορία (1934-1961), ο Arnold Toynbee είχε αναλύσει τον διανοητικό ιμπεριαλισμό (intellectual imperialism) και τις μεθόδους με τις οποίες οι κυρίαρχοι πολιτισμοί επιβάλλουν τις αφηγήσεις τους στους άλλους. Οι απόψεις των Toynbee και Said, παραμένουν επίκαιρες σήμερα, καθώς η Μέση Ανατολή δεν είναι απλό σκηνικό ειδυλλιακών φαντασιώσεων, αλλά μέτωπο γεωπολιτικών και ανθρωπιστικών κρίσεων. Τα έργα του Παπακωνσταντίνου, ενώ διακινδυνεύουν τη διαιώνιση των οριενταλικών αφηγήσεων, ο τίτλος τους, υποχρεώνει τον θεατή να αντιμετωπίσει την ισχύ αυτών των πλαισίων (πόλεμος, μετανάστευση κ.ά.) στη διαμόρφωση των αντιλήψεων για την περιοχή.

Οι οπτικές αναπαραστάσεις της Μέσης Ανατολής εξακολουθούν να ταλαντεύονται μεταξύ της απεικόνισης της περιοχής ως τόπου τρόμου και βίας ή ως εξωτικού προορισμού για δυτική κατανάλωση; Ο Hamid Dabashi στο βιβλίο PostOrientalism: Knowledge and Power in a Time of Terror (Μετά-Οριενταλισμός, Γνώση και Εξουσία σε μια Εποχή Τρόμου 2008) αμφισβήτησε: «Ποιος εκπροσωπεί ποιον και με ποια εξουσία;». Οι τουριστικές διαφημίσεις, συχνά εμπορευματοποιούν τον πολιτισμό, τον ανακατασκευάζουν για το δυτικό κοινό ενώ παραβλέπουν τη βιωμένη πολυπλοκότητα όσων κατοικούν σ’ αυτές τις περιοχές. Τέτοιες αναπαραστάσεις συχνά δικαιολογούν παρεμβατικές πολιτικές, συσκοτίζοντας το ρόλο της Δύσης και άλλων δυνάμεων, στη διαιώνιση των συγκρούσεων μέσω των αποικιοκρατικών διαχωρισμών των συνόρων και της εκμετάλλευσης των πόρων.

Τα έργα της σειράς Αυτή είναι η Ανατολή; του Παπακωνσταντίνου μας υποχρεώνουν να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο η Ανατολή έχει πλαισιωθεί και καταναλώνεται από τη Δύση. Επισημαίνουν τη δύναμη των οπτικών μέσων, να διαμορφώνουν αντιλήψεις, ενώ παράλληλα ασκούν κριτική στα ιδεολογικά τους θεμέλια. Τα ερωτήματα που εμμέσως θέτει ο Παπακωνσταντίνου, όπως: Πώς μπορεί η τέχνη να εξισορροπήσει την αισθητική απήχηση με την πολιτική ευθύνη; Μπορούμε σήμερα, να συνεχίσουμε να διατηρούμε ειδυλλιακές εικόνες που συγκρούονται τόσο έντονα με την πραγματικότητα; μας υποχρεώνουν σ’ έναν ευρύτερο διάλογο που αφορά την παρατεταμένη επιρροή των ανατολίτικων αφηγήσεων στις από-αποικιοποιημένες προσεγγίσεις στην ιστορία της τέχνης.

 

 

Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών /  Δ.Π.Θ.

Βιβλιογραφία

Dabashi, Hamid. (2008). Post-Orientalism: Knowledge and Power in a Time of Terror. Transaction Publishers.
Demos, T. J. (2013). Return to the Postcolony: Specters of Colonialism in Contemporary Art. Sternberg Press.
Nochlin, L. (1983). The Imaginary Orient. Art in America, May-June.
Said, Edward. W. (1978). Orientalism. Random House.
Said, Edward W. (2001). Power, Politics, and Culture: Said. Vintage.
Toynbee, Arnold J. (1934-1961). A Study of History. Oxford University Press.

Αφήστε μια απάντηση

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.