Στο εργαστήρι του ζωγράφου Άγγελου στο Καπανδρίτι, εδώ και καιρό, κυριαρχεί ένας πίνακας, διαφορετικός από τις υπόλοιπες ζωγραφιές του, όχι όμως αποκομμένος από την φιλοσοφία και την ιδιοσυγκρασία του ζωγράφου. Απεικονίζει δύο επιβλητικά ελαιόδεντρα με χοντρούς κορμούς και πλούσιο, φουντωμένο ασημοπράσινο φύλλωμα που δεσπόζουν στο επίκεντρο ενός ελαιώνα. Ένας χαμηλός πέτρινος τοίχος σε δεύτερο πλάνο και τρεις άλλοι στο βάθος, χαρακτηριστικές ξερολιθιές του ελληνικού τοπίου, διατρέχουν οριζόντια τη σύνθεση, αναδεικνύοντας τη χωρική καμπυλότητα και το προοπτικό βάθος.

Όσοι είναι εξοικειωμένοι με το έργο του Άγγελου, μπορεί να βρουν αυτό το έργο αναπάντεχο. Και ενδέχεται να αναρωτηθούν, πώς ο καλλιτέχνης, γνωστός για τα εμβληματικά περιστέρια στο διάστημα, τις λαμπερές νεκρές φύσεις που αιωρούνται σε ουράνιους θόλους, τις αλληγορικές-θρησκευτικές νέο-μπαρόκ συνθέσεις, τις μαγικές νυχτερινές θαλασσογραφίες, τα πρωτότυπα νεκροταφεία και τους ιερούς αρχαιολογικούς χώρους, στρέφεται σ’ένα τόσο γειωμένο θέμα; Ενώ ο πίνακας αιχμαλωτίζει το βλέμμα, αποκλίνει από τις υπόλοιπες γνωστές ενότητες. Ωστόσο, όπως έγραψα σε προηγούμενο άρθρο μου στο περιοδικό periou.gr (16 Μαρτίου 2024), ο Άγγελος, εντάσσοντας τις θεματογραφίες του στο Διάστημα, ανύψωσε το καθημερινό στο μεγαλειώδες, ενθαρρύνοντας τους θεατές να αναλογιστούν τη διασύνδεση του Σύμπαντος με την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Παρόμοια στο συγκεκριμένο πίνακα, αν και γειωμένος, δεν αποτελεί εξαίρεση, ούτε απομάκρυνση από τη φιλοσοφία του.

Παρόλο που τα τοπία είναι ευρέως διαδεδομένη θεματογραφία στην τέχνη, ο Άγγελος εισάγει μια πρωτοφανή διάσταση σ’ αυτόν τον ελαιώνα (2023. Λάδι σε μουσαμά, 140×120 εκ.). Το λαμπερό κίτρινο φωτοστέφανο πάνω από τα ελαιόδεντρα διαταράσσει το ρεαλισμό της σκηνής, προσθέτοντας μια μυστηριακή ή εξωπραγματική διάσταση. Αυτός ο φωτεινός κύκλος μετατρέπει τον πίνακα σε έναν διαλογισμό για την ιερότητα της φύσης αναμειγνύοντας γήινα στοιχεία με θεϊκούς συμβολισμούς. Τα ελαιόδεντρα, βαθιά ριζωμένα στην μεσογειακή κουλτούρα είναι διαχρονικά σύμβολα ειρήνης, μακροζωίας και ιερότητας. Το φωτοστέφανο ενώνει αυτές τις γήινες μορφές με το ουράνιο στερέωμα, τονίζοντας την πνευματική σημασία της σχέσης με τον φυσικό κόσμο.

Στον απόηχο των καταστροφικών πυρκαγιών του 2024 στο Καπανδρίτι, ο πίνακας αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Οι φλόγες που κατάκαψαν τη γη, τα σπίτια και τα δέντρα, διατάραξαν τον πνευματικό και φυσικό παράδεισο της ελληνικής υπαίθρου. Ο φωτοστεφανωμένος ελαιώνας του Άγγελου γίνεται μνημείο αυτού του χαμένου παράδεισου και φάρος ελπίδας για αναγέννηση. Η ελιά, αρχαία και ιερή, στέκεται ως αιώνιο σύμβολο ανθεκτικότητα και συνέχειας. Από τα στεφάνια κότινου που στεφάνωναν τους Ολυμπιονίκες μέχρι το ελαιόλαδο που χρησιμοποιείται στις χριστιανικές τελετές και τα ελληνικά έθιμα, τα δέντρα αυτά συμβολίζουν τον αιώνιο κύκλο της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης.

Ο Άγγελος συγχωνεύει τον ρεαλισμό (ελαιώνας) με την αφαίρεση (φωτοστέφανο) για να μεταδώσει ένα βαθύτερο μήνυμα. Το φωτοστέφανο, μακράν του να είναι απλώς μυστηριακό, είναι μια υπόμνηση των οικολογικών ευθυνών της ανθρωπότητας. Αντανακλά την πνευματικότητα που ενυπάρχει στη φύση όταν η ανθρωπότητα επιτυγχάνει μια αρμονική σχέση με το περιβάλλον. Το έργο του Άγγελου διακηρύττει ότι η οικολογική ισορροπία δεν είναι μόνον πρακτική αλλά βαθιά πνευματική, αγγίζοντας την ίδια την ουσία της ζωής στη Γη. Υπό αυτή την έννοια, ο πίνακας, θα μπορούσε να γίνει και μια εμβληματική εικόνα της Deep Ecology (Βαθιά Οικολογία), τις αρχές της οποίας διατύπωσε ο  Νορβηγός φιλόσοφος Arne Naess (1912-2009), στη δεκαετία του 1970, υποστηρίζοντας μια στροφή από τον ανθρωποκεντρισμό στον Οικοκεντρισμό, δηλαδή, στην περιβαλλοντική ηθική που πρέπει να αποκτήσει ο σύγχρονος άνθρωπος.

Ο Βρετανός Andy Goldsworthy, είναι γνωστός για τα εφήμερα χωματουργικά του έργα που αναδεικνύουν την ιερότητα του περιβάλλοντος. Στο Rowan Leaves and Hole (1987), ένας κύκλος από φθινοπωρινά φύλλα περιβάλλει ένα σκοτεινό κεντρικό κύκλο, συμβολίζοντας τους συνεχείς κύκλους της ζωής και της φθοράς. Η μαύρη τρύπα αντανακλά το «υπερπέραν», προσφέροντας ένα παράθυρο στο μέλλον όπως ο φωτοστεφανωμένος ελαιώνας του Άγγελου συμπαρασύρει το θεατή σε μια πνευματική περισυλλογή. Και οι δύο καλλιτέχνες, από διαφορετικές πορείες, τονίζουν την εγγενή αξία της φύσης και των αέναων κύκλων της. Ο ελαιώνας του Άγγελου και οι εγκαταστάσεις του Goldsworthy μας υπενθυμίζουν ότι η ενσωμάτωση της ανθρωπότητας στον φυσικό κόσμο γίνεται μέσα από την συνύπαρξη και όχι από την κυριαρχία. Τα ελαιόδεντρα στο έργο του Άγγελου δεν είναι απλοί πόροι αλλά ζωντανές οντότητες με τη δική τους ουσία, την οποία ο άνθρωπος πρέπει να τιμά και να πραστατεύει.

Το φωτοστέφανο του Άγγελου διασυνδέεται με το The Weather Project (2003) του Olafur Eliasson, μια μνημειακή εγκατάσταση στην Tate Modern με έναν λαμπερό τεχνητό ήλιο. Ο Eliasson χρησιμοποιεί το φως τόσο ως μέσο όσο και ως σύμβολο, για να προκαλέσει δέος και μια συλλογική πνευματικότητα, μεταμορφώνοντας ένα μινιμαλιστικό περιβάλλον σε χώρο περισυλλογής (Eliasson, 2003). Παρομοίως, το φωτοστέφανο του Άγγελου είναι τόσο φυσικό όσο και συμβολικό στοιχείο που εξυψώνει τον ελαιώνα σε ένα αιώνιο και στοχαστικό πεδίο. Ενώ ο Eliasson χρησιμοποιεί το τεχνητό φως για να γεμίσει έναν βιομηχανικό χώρο με ζεστασιά και πνευματικότητα, ο ελαιώνας του Άγγελου ενσωματώνει το θεϊκό φως σε ένα ρεαλιστικό φυσικό τοπίο. Και στις δύο περιπτώσεις, το φως γίνεται μια παγκόσμια γλώσσα, που συνδέει την ανθρωπότητα, τη φύση και το θείο. Ο ελαιώνας του Άγγελου αντιπαραβάλλει τις ριζωμένες, γήινες μορφές των δέντρων με το υπερβατικό φως του φωτοστέφανου, δημιουργώντας μια ισχυρή οπτική μεταφορά για την οικολογική αρμονία.

Ο Άγγελος δεν χρειάζεται να δημιουργήσει τρομακτικές εικόνες για να μιλήσει στην ανθρώπινη καρδιά για την ευθραυστότητα και το μεγαλείο της Φύσης. Ούτε χρειάζεται να ζωγραφίσει αγγέλους να αναδείξει την ιερότητα του τόπου. Εντούτοις σε μια τυπική τοπιογραφία με ένα απλό κίτρινο κύκλο αποδίδει φόρο τιμής στη σημασία της διατήρησης της περιβαλλοντικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του ανθρώπου. Ένα φωτοστέφανο πάνω από τα ελαιόδεντρα δεν είναι κάτι ξεχωριστό από τη φύση αλλά ενυπάρχον μέσα σ’ αυτήν. Ένα ζωγραφισμένο φωτοστέφανο πάνω από τα ελαιόδεντρα, είναι ένας γαλήνιος οπτικός στοχασμός του Άγγελου για την ευθύνη της ανθρωπότητας να διατηρήσει την πνευματική και την οικολογική ισορροπία του κόσμου μας. Και αυτός ο στοχασμός είναι μια πολιτική θέση.

Γιάννης Κολοκοτρώνης

Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.

Βιβλιογραφία

• Eliasson, O. (2003). The Weather Project. Tate Modern, London. https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-modern/unilever-series/unilever-series-olafur-eliasson-weather-project

• Goldsworthy, Andy. (1990). A Collaboration with Nature. Harry N. Abrams.

• Goldsworthy, Andy. (1987) Rowan Leaves and Hole  https://beyondproject.weebly.com/rowan-leaves-and-hole.html

• Naess, Arne. (2005). The shallow and the deep, long-range ecology movement: A summary. In A. Drengson & H. Glasser (Eds.), Selected Works of Arne Naess, X (pp. 7–12).

• Κολοκοτρώνης, Γιάννης. (2024). «Ο μεταμοντερνισμός του ζωγράφου Άγγελου». https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-o-metamonternismos-tou-zografou-angelou/?fbclid=IwAR0bP4CWO58xX6qYsAf5jiijw-ZMQFg_gvXmlOOGStV48IVkxLSxxk_JGoI