You are currently viewing Γιάννης Κολοκοτρώνης, Σουρεαλιστική Φαντασία ή Εικονική Φούσκα;

Γιάννης Κολοκοτρώνης, Σουρεαλιστική Φαντασία ή Εικονική Φούσκα;

Στη σύγχρονη εποχή, ακόμη και τα πιο παράδοξα σενάρια έχουν βρει τη θέση τους στα κοινωνικά και πολιτικά συστήματα. Αυτά που κάποτε έμοιαζαν με υπερβολικές σουρεαλιστικές φαντασιώσεις, σήμερα αναγνωρίζονται ως αντανακλάσεις της πραγματικότητας, θεμελιωμένες σε επιστημονικές και φιλοσοφικές γνώσεις. Πριν το 1945, καλλιτέχνες του μοντερνισμού όπως ο Salvador Dalí και ο Max Ernst ερεύνησαν υποσυνείδητες ορμές και ονειρικές καταστάσεις, ενώ ο René Magritte αμφισβήτησε το συμβατικό νόημα των αντικειμένων στις παιγνιώδεις και εμβριθείς αναπαραστάσεις τους. Τα έργα τους, που εξακολουθούν να είναι επίκαιρα μέχρι σήμερα, αποδεικνύουν ότι η σουρεαλιστική φαντασία είναι στενά συνυφασμένη με την ανθρώπινη εμπειρία, η οποία διαμορφώνεται από τα κοινωνικά πρότυπα και την ψυχολογία (Krichbaum & Zondergeld 1985: 7-41).

 

Τομείς όπως η Ψυχιατρική, αποκαλύπτουν πώς οι υποσυνείδητες ορμές επηρεάζουν την αντίληψη, ενώ η Κοινωνιολογία διερευνά πώς οι κοινωνικές δομές διαμορφώνουν τη συλλογική φαντασία και η Νευροεπιστήμη εντοπίζει τις ρίζες της φαντασίας στην αλληλεπίδραση μνήμης και αντίληψης (Jouvet 1993: 27). Η φιλοσοφία, ιδίως ο υπαρξισμός και η φαινομενολογία, αντιλαμβάνονται τη φαντασία να ταλαντεύεται μεταξύ της αλήθειας και της ουσίας.

Από τη δεκαετία του 1980, οι σύγχρονοι καλλιτέχνες συνέχισαν αυτή την κληρονομιά, μελετώντας θέματα ταυτότητας, θνησιμότητας και ουσίας της πραγματικότητας. Οι φωτογραφικές αυτοπροσωπογραφίες της Cindy Sherman αποδομούν τους κοινωνικούς ρόλους και τα στερεότυπα (Sherman, 2023), ενώ οι εγκαταστάσεις του Damien Hirst, όπως το The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living, όπου παρουσιάζει έναν διατηρημένο καρχαρία, προκαλούν υπαρξιακά ερωτήματα (White, 2014).

Τα νέο-εξπρεσιονιστικά γκράφιτι του Jean-Michel Basquiat ερευνούν την ταυτότητα, τη φυλή, την πολιτισμική μνήμη, τα προκλητικά neo-pop έργα του Jeff Koons αποθεώνουν ή επικρίνουν την υπερκατανάλωση (Koons, 2023).

Οι επιβλητικές εγκαταστάσεις του Anselm Kiefer (Kiefer, 2023) ανασκάπτουν την ιστορία, το μύθο και το συλλογικό τραύμα και τα εννοιολογικά περιβάλλοντα της Sophie Calle εξετάζουν την οικειότητα, τη μνήμη και την αφήγηση (Calle, 2023).  Η γιγάντια μορφή της Yayoi Kusama να φυτεύει τα ζωγραφιστά στίγματά της στο Maison Champs-Élysées της Louis Vuitton στο Παρίσι (2023) και η animatronic εμφάνισή της σε διαφημιστική πινακίδα Cross Shinjuku Vision του Τόκυο, ξεπερνούν ακόμη και αυτή την ίδια τη φαντασία.

Η ανθρωπολογία συνδέει τα σουρεαλιστικά θέματα με παγκόσμιους μύθους και συμβολικά συστήματα, ενώ οι πολιτισμικές μελέτες τα εντάσσουν σε συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια. Τέτοιες αναθεωρητικές προσεγγίσεις ανέδειξαν τη Νέα Ιστορία της Τέχνης, δίνοντας έμφαση στη φαντασία ως ατομική και συλλογική εμπειρία. Η φαντασία, είτε γίνεται αντιληπτή ως χαοτική είτε ως εξελισσόμενη, προσφέρει μια προσομοίωση μέσω της οποίας η πραγματικότητα μπορεί να επανανοηματοδοτηθεί.

Ο Joseph Beuys, έδωσε παράδειγμα της μετασχηματιστικής δυνατότητας της τέχνης, με το έργο του 7000 Oaks, το 1982 στο Κάσελ της Γερμανίας (Beuys, 2023). Με το σύνθημα «Αστική δάσωση αντί για αστική διοίκηση», ο Beuys φύτεψε 7.000 βελανιδιές, κάθε μία από τις οποίες αντιστοιχούσε σε μια πέτρα από βασάλτη, καλώντας τους κατοίκους να αναλάβουν την ευθύνη για την ανατροφή των δέντρων. Σήμερα η πόλη, είναι ζωντανή απόδειξη του οράματός του για οικολογική ανανέωση, τη συμμετοχή της κοινότητας και της διαρκούς σχέσης του ανθρώπου με τη φύση.

Πριν από την επίδραση της αστροφυσικής και της επιστήμης του διαστήματος, η τέχνη ήταν εμποτισμένη με πνευματικές και μυστικιστικές αναζητήσεις. Κινήματα όπως ο Συμβολισμός και ο Ρομαντισμός εξερεύνησαν αυτές τις ιδέες και η έκθεση του 1986 The Spiritual in Art 1890-1985 στο Los Angeles County Museum of Art, παρακολούθησε την εξέλιξή τους, καταγράφοντας κοινούς όρους του πνευματισμού και της τέχνης, όπως: Aνθρωποσοφία, Αλχημεία, Θεοσοφία, Καμπάλα, Τέταρτη Διάσταση, Ερμητισμός, Μάνταλα, Μυστικισμός, Νεοπλατωνισμός, Αποκρυφισμός, Παράκελσος, Ροζικρουιαλίσμ, Πνευματισμός, Ταοϊσμός, Ζεν. Καλλιτέχνες όπως ο Gustave Moreau (Moreau, 2023) και ο Max Ernst απεικόνισαν τέτοιες ιδέες, οι οποίες αργότερα εξελίχθηκαν στα αφηρημένα έργα του Kazimir Malevich (Malevich, 2023) και του Piet Mondrian (Mondrian, 2023). Οι πρώιμες μινιμαλιστικές γεωμετρικές συνθέσεις του Malevich, και τα πρωτογενή χρωματικά πλέγματα του Mondrian έκαναν την αφαίρεση εργαλείο για να κατανοηθούν περίπλοκα συστήματα δεδομένων.

Στη μεταπολεμική εποχή, οι επιστημονικές εξελίξεις, από την κβαντομηχανική έως την τεχνητή νοημοσύνη αναδιαμόρφωσαν το πλαίσιο για την καλλιτεχνική εξερεύνηση. Η τεχνητή νοημοσύνη, όπως αναλύθηκε από τον Roger Penrose στο The Emperors New Mind (1989), μπορεί να μιμείται την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά δεν υπεραπλουστεύει την πολυπλοκότητα του ανθρώπινου εγκέφαλου. Καλλιτέχνες όπως ο Mario Merz με τον φιλοσοφικό του στοχασμό ότι «η στιγμή υπάρχει πάντα σε αντίθεση με το αρχέτυπο της σοφίας», προβληματίστηκαν σχετικά με την παροδική φύση της στιγμής σε σχέση με τη διαρκή αναζήτηση της σοφίας.

Η σύγχρονη επιστημονική φαντασία αναδιαμόρφωσε το τοπίο της φαντασίας, αντικαθιστώντας τον θρησκευτικό συμβολισμό με την τεχνολογική μυθολογία. Οι άγγελοι έδωσαν τη θέση τους σε υπερήρωες όπως ο Superman, ο Δικαστής Dredd, ο Spider-Man, ο Batman, ο Wonder Woman, ο X-Men ενώ τα πνεύματα επαναπροσδιορίστηκαν ως εξωγήινα όντα που προστατεύουν τον γαλαξία. Πολιτιστικά φαινόμενα όπως ο Πόλεμος των Άστρων, το Blade Runner, το Avatar αντικατοπτρίζουν αυτή τη αλλαγή, παρουσιάζοντας μια νέα μυθολογία εμποτισμένη με την τεχνολογία. Όπως παρατήρησε ο Roland Barthes (1979), οι σύγχρονοι μύθοι δεν ορίζονται από το περιεχόμενό τους αλλά από τον τρόπο μετάδοσής τους.

Οι σύγχρονοι ψηφιακοί καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν τέτοιες προκλήσεις για τη δημιουργία έργων με νόημα σ’ ένα ψηφιακά κορεσμένο τοπίο. Το The Merge του Pak διερευνά την ψηφιακή ταυτότητα, την ιδιοκτησία και την αξία μέσω της τεχνολογίας blockchain /NFTs (Pak, 2023), ενώ το Machine Hallucinations του Refik Anadol (Anadol, 2023) χρησιμοποιεί τη τεχνητή νοημοσύνη για να επεξεργαστεί τεράστια σύνολα δεδομένων, ενώνοντας την ανθρώπινη φαντασία με τη λογική της μηχανής.

Ο Jonathan Monaghan μεταμορφώνει την καθημερινότητα σε σουρεαλιστικές ψηφιακές εικόνες που είναι παραπλανητικές και εννοιολογικές (Monaghan, 2023). Ο Αλέξανδρος Παπακωνσταντίνου μέσω της ψηφιακής και της αναλογικής ζωγραφικής επαναπροσδιορίζει την καθημερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάδα, με αφηγήσεις που εκσυγχρονίζουν την παράδοση (Papakonstantinou, 2023).

Η εξελισσόμενη διασταύρωση της τέχνης, της τεχνολογίας και της κοινωνίας εγείρει κρίσιμα ερωτήματα: Πώς μπορούν η τεχνολογία και η φαντασία να συνεργαστούν για να αμφισβητήσουν τις συμβάσεις και εμπνεύσουν ουσιαστική αλλαγή; Μπορούν τα εργαλεία της μαζικής επικοινωνίας, που συχνά επικρίνονται για την ρηχότητά τους, να ενισχύσουν τις μετασχηματιστικές δυνάμεις της τέχνης; Σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από εφήμερες εικόνες και παροδικές τάσεις, πώς μπορεί η σύγχρονη τέχνη να διαχειριστεί την ισορροπία μεταξύ του εφήμερου και του διαχρονικού; Μήπως η εισβολή της εικονικής πραγματικότητας δημιούργησε μια εύθραυστη, ναρκισσιστική φούσκα αυτοπροστασίας;

Αυτές οι προκλήσεις, που έχουν τις ρίζες τους στην ιστορική και ψηφιακή καινοτομία της τέχνης υποχρεώνουν τους καλλιτέχνες και το κοινό να αμφισβητούν συνεχώς και να επαναπροσδιορίζουν τη δημιουργικότητα σε έναν τεχνολογικό και διασυνδεδεμένο κόσμο. Σ’ αυτό το τοπίο, η αμφισβήτηση παραμένει το πιο διαρκές και ουσιαστικό κριτήριο της τέχνης!

 

Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Δ.Π.Θ.

 

 

 

 

 

 

 

 

Βιβλιογραφία

Anadol, Refik. Machine Hallucinations. Ανακτήθηκε από το YouTube
Barthes, Rolan. (1979). Μυθολογίες -Μάθημα. Μτφρ. Καίτη Χατζηδήμου. Κέδρος.
Beuys, Joseph. 7000 Oaks. 7000 Oaks
Calle, Sophie. The Art of Leaving a Trace. New Yorker
Jouvet, Michel. (1993). Ο Ύπνος και το Όνειρο. Μτφρ. Θανάσης Τζαβάρας. Κάτοπτρο.
Koons, Jeff. Artist Overview. Jeff Koons
Kiefer, Anselm. Eschaton Foundation. Eschaton
Krichbaum, Jorg & Rein A. Zondergeld. (1985). A Dictionary of Fantastic Art. Barrons Educational Series Inc.
Malevich, Kazimir. Biography and Works. Kazimir Malevich
Mondrian, Piet. Biography and Works. Piet Mondrian
Monaghan, Jonathan. Official Website. Jonathan Monaghan
Moreau, Gustave. Art Overview. Gustave Moreau
Pak. https://www.google.com/search?client=firefox-b-d&q=pak+The+Merg#fpstate=ive&vld=cid:5011c1d1,vid:XCtT0HePyYU,st:0
Papakonstantinou, Alexandros. https://www.papakonstantinou-painter.com/
Penrose, Roger. (1989). The Emperor’s New Mind. Στα ελληνικά Ο Νέος Αυτοκράτορας. Μτφρ. Βασιλική Νικολαΐδου. Γκοβόστης.
Sherman, Cindy. Photographic SelfPortraits. Wikipedia
White, Luke. “Damien Hirst’s Shark: Nature, Capitalism and the Sublime”, in Nigel Llewellyn and Christine Riding (eds.), The Art of the Sublime, Tate Research Publication, January 2013, https://www.tate.org.uk/art/research-publications/the-sublime/luke-white-damien-hirsts-shark-nature-capitalism-and-the-sublime-r1136828

 

 

Αφήστε μια απάντηση

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.