Στις 7 Νοέμβρη του 2024, όταν επισκέφτηκα το σπίτι / γραφείο / ατελιέ / γατόσπιτο της Παυλίνας Παμπούδη, στάθηκα μπροστά σε δύο από τα έργα της, τη Μαρία στην Έρημο (1978) και το Αυτός Εγώ (1980), χωρίς να καταλαβαίνω, γιατί δεν μπορούσα να πάρω το βλέμμα μου από πάνω τους. Στις 10 Μαρτίου 2025, όταν σημειώθηκε ο βανδαλισμός έργων στην Εθνική Πινακοθήκη, εκείνα τα δύο έργα της Παμπούδη, ζωγραφισμένα πριν από σχεδόν μισό αιώνα, μου φάνηκαν ιδιαίτερα επίκαιρα, όχι επειδή προέβλεπαν τα γεγονότα, αλλά επειδή κάθε εικόνα που αγγίζει το αρχέτυπο, τη μυθική μνήμη και τη γυναικεία ταυτότητα, μετασχηματίζεται σε φορέα δημόσιου στοχασμού.

Η Παυλίνα Παμπούδη, πολυσχιδής δημιουργός με μακρά θητεία στην ποίηση, την πεζογραφία, τη μετάφραση, τη στιχουργία και τη ζωγραφική, και αρχισυντάκτρια του ηλεκτρονικού περιοδικού periou.gr, χαρακτηρίζεται από μια έντονα προσωπική και ενορατική γραφή όχι μόνο στον λόγο αλλά και στο εικαστικό της έργο. Η ζωγραφική της μπορεί να ενταχθεί σ’ ένα ανεπίσημο είδος «σκηνοθετικού σουρεαλισμού», ένα είδος τελετουργικής, θεατρικής αναπαράστασης του φαντασιακού, όπου κυριαρχούν η υπαρξιακή αγωνία και η ψυχική ένταση. Ο εικονικός της κόσμος ακροβατεί ανάμεσα στις άδειες, σιωπηλές πλατείες και τις παράδοξες προοπτικές του Giorgio de Chirico, τα γυμνά σώματα και τα αινιγματικά βλέμματα του Paul Delvaux, τις φαντασιώσεις της Leonora Carrington και τη σωματική μυθολογία των γυναικών της Kiki Smith. Το γυναικείο σώμα στη ζωγραφική της Παμπούδη, δεν είναι απλά ένα μοντέλο αλλά ένα διαρκές και τραυματικό πεδίο σημειολογικών αντιπαραθέσεων.

Στα δύο της έργα, Η Μαρία στην Έρημο (1978) και Αυτός Εγώ (1980), δεσπόζει ένας βαθύς υπαρξιακός προβληματισμός πάνω στη μητρότητα, την ιερότητα και την απεικόνιση της θηλυκότητας. Μέσα από μυθολογικά και χριστιανικά εικονογραφικά πρότυπα, η Παμπούδη διαμορφώνει δύο αντίθετες φαντασιακές μορφές: στη Μαρία στην Έρημο, την απογύμνωση του συμβόλου και στο Αυτός Εγώ, την οντολογικά δαιμονική θηλυκή δύναμη. Αυτή η διπλή εικαστική προσέγγιση αποδομεί το φύλο, την παραδοσιακή εικονογραφία και την έννοια του ιερού. Ο θεατής μεταφέρεται από τη μητρότητα ως πεδίο φροντίδας στη μητέρα ως μεταφυσικό απόβλητο (abject), μια μορφή Άλλου που γεννά τρόμο, αποστροφή και διάρρηξη του νοήματος (Kristeva 1982).

Στη Μαρία στην Έρημο (1978), η μητέρα εμφανίζεται απονευρωμένη, σχεδόν κενή. Στο Αυτός Εγώ (1980), μετατρέπεται σε πεδίο υπερφυσικής εξουσίας και ταυτόχρονα αρχέγονη απειλή. Έτσι η φεμινιστική κριτική της θεσμικής μητρότητας όπως διατυπώθηκε από την Julia Kristeva και τη Luce Irigaray κωδικοποιείται ζωγραφικά από την Παυλίνα Παμπούδη σε από-εξιδανικευμένες μορφές που γίνονται πεδία ψυχικής και πολιτισμικής σύγκρουσης.

Η Μαρία της Παμπούδη, είναι επιβλητική και ακίνητη, χωρίς βλέμμα, χωρίς καταγωγή, μεταφέρει ένα στρουμπουλό νωθρό βρέφος που μοιάζει να το κουβαλά περισσότερο ως φορτίο παρά σαν μητέρα. Αν και η αναφορά στους αναγεννησιακούς εικονογραφικούς τύπους της Madonna, ιδίως του Raffaello είναι υποδόρια, η «κενή» Παναγία της Παυλίνας Παμπούδη είναι ένα στοχαστικό έργο, μια παρατήρηση πάνω στην αποσύνδεση του ιερού από τη βιωματική εμπειρία. Η Παναγία της Παμπούδη δεν είναι η μεσίτρια της θεϊκής χάρης αλλά μνημείο αποκομμένης ιερότητας.

Το άδειο λευκό βλέμμα, χωρίς κόρες, χωρίς κατεύθυνση, αποκαλύπτει μια ζωή χωρίς συνείδηση ή συναισθηματική ανταπόκριση. Εδώ, υπονομεύεται ο παραδοσιακός ρόλος της Παναγίας και του βρέφους επειδή σαν «κενές» μορφές αδειάζουν το συμβολισμό του ιερού και αποδομείται η έννοια της ιερότητας σε έναν κόσμο χωρίς θεότητες.

Στο Αυτός Εγώ (1980), η μητέρα μεταμορφώνεται σε μια χαοτική θεότητα: υβριδική, μεταφυσική, με φτερά νυχτερίδας, κέρατα, πολλαπλά στήθη και μ’ ένα βρέφος με ουρά ερπετού αγκαλιά. Η μορφή κυριαρχεί στο τοπίο σαν αρχέγονος δαίμονας, φορέας ενός σκοτεινού αρχέτυπου. Το βλέμμα της χαμηλωμένο, προκαλεί μια υπαρξιακή ανησυχία. Τα πολλαπλά της στήθη θυμίζουν την Άρτεμη της Εφέσου, σύμβολο αφθονίας και προστασίας, όμως η δαιμονική μητέρα της Παμπούδη ανατρέπει τη μητρική ασφάλεια. Δεν προσφέρει φροντίδα. Είναι ταυτόχρονα Λίλιθ, Μήδεια, Κάλι και Μεγάλη Θεά μαζί! Το ανυψωμένο αριστερό της χέρι, αντί να ευλογεί, αιμορραγεί. Εδώ η μητέρα-θεότητα δεν προστατεύει αλλά ενσαρκώνει τη δύναμη του αρχετυπικού τρόμου που δημιουργεί μέσα από τη βία και τη σωματική μνήμη. Όπως η Kiki Smith, στο Virgin Mary (1992. SFMOMA) αποδομεί τη χριστιανική εικονογραφία του σώματος της Παναγίας απογυμνώνοντάς την έως και από τα εσωτερικά της όργανα, ανάλογα και η Παμπούδη αναδομεί την έννοια της μητρότητας, όχι για να την ακυρώσει, αλλά για να την επανεφεύρει σαν οντολογική αγωνία.

Και ενώ το βλέμμα του θεατή παραμένει καθηλωμένο σ’ αυτή τη σκοτεινή θεότητα, το σκουριασμένο, ανοιχτό κονσερβοκούτι στην κάτω αριστερή γωνία, υπονομεύει το ιερό. Αντικείμενο καθημερινότητας, εισβάλλει στον συμβολικό κόσμο της Παμπούδη σαν υπενθύμιση ότι το βέβηλο συγκατοικεί με το ιερό. Η Julia Kristeva στο Powers of Horror (1982, σ.2) γράφει: «το απόβλητο έχει μόνο μία ιδιότητα του αντικειμένου: αυτή του να είναι αντίθετο στο Εγώ. Το απόβλητο (abject) δεν είναι απλώς το αποκρουστικό, αλλά εκείνο που εξορίζεται ώστε να υπάρξει το Εγώ. Η παρουσία του, όταν επιστρέφει, οδηγεί στην κατάρρευση του νοήματος». Το αίμα και το κονσερβοκούτι δεν σοκάρουν αλλά χρησιμοποιούνται ως φεμινιστικά στοιχεία για να αποδομήσουν την πατριαρχική αισθητική που ταυτίζει την ομορφιά με την καθαρότητα και το ιερό με το εξιδανικευμένο.

Όπως στη ζωγραφική της Leonora Carrington (1917-2011), υβρίδια ζώων και ανθρώπων, γιγαντιαίες θεές, χώροι μαγικής μεταμόρφωσης και αινιγματικά πλάσματα αποκαλύπτουν τις απόκρυφες γωνιές της ψυχής (MoMA) παρόμοια και η Παυλίνα Παμπούδη οραματίζεται τη γυναίκα ως κοσμική αρχή, όχι ως κοινωνικό πρόσωπο. Η μητρική θεότητα δεν υπηρετεί την ηθική της φροντίδας αλλά εικονοποιεί μια δαιμονική, υπερβατική ύπαρξη, πέρα από το καλό και το κακό.

Λογοτεχνικό δίδυμο του έργου Αυτός Εγώ είναι το ποίημα με τον ίδιο τίτλο, στο οποίο αναδεικνύεται η διαρκής σχέση ταύτισης και απώθησης με το Άλλο, ένα θηλυκό σύμπαν τρόμου και γνώσης σε μια διαρκή υπαρξιακή έκρηξη.

Μέσα από δεκάδες εικόνες σωματικής διάλυσης, εκκρίσεων και υβριδικών μεταμορφώσεων, η Παμπούδη ως ποιήτρια επαναπροσδιορίζει το abject που απορροφά και απορροφάται: «Κρέμεται στα πατζούρια πλαταγίζοντας / Έρχεται και σε ύπνο βαθύ τον κοιτάζω αλύπητα / Με το διπλό κεντρί στο μέτωπο / Πονώντας στις συμφύσεις μας. // Αυτός αέρας μαύρος από τρύπα κόκκινη / Εγώ το μπαμπάκι στα ρουθούνια / Κι η αποφορά του ονείρου. / Αυτός το σκυλί που ουρλιάζει / Και μακραίνει το σώμα μου / Αυτός το Αυγό / Εγώ η Νύμφη / Αυτός η Μύγα. // Αυτός Εγώ. / Θανάσιμα αποχρωματισμένος και απομυζώ / Πράσινο το πιο τοξικό / Από την ίριδα μου-“,  έτσι ώστε, να φανεί η αναπαράσταση της μητέρας σαν μια μορφή που καταβροχθίζει, που θυμάται τον εαυτό της μέσα από τον Άλλο και τον διαμελίζει.

Σε μια τρίτη εκδοχή της μητρότητας, στο Μητέρα Κόρη και Άγιο Πνεύμα (2015) η μητέρα δεν είναι άγιο είδωλο ούτε δαιμονικό alter ego αλλά μια επικίνδυνα χαμογελαστή μορφή η οποία έχει αποδεχτεί τη δαιμονική της φύση και επαναπροσδιορίζει τη σχέση της με το παιδί μέσω της συνενοχής. Το μαύρο πουλί στο κεφάλι της, σαν προέκταση της σκέψης της και η ωμοφαγία του περιστεριού από το παιδί, ενός συμβόλου ειρήνης και του Αγίου Πνεύματος, απενεχοποιούν τη βία και την εισάγουν ως εργαλείο εσωτερικής εκπαίδευσης. Το παιδί, που δεν είναι τρομαγμένο γίνεται ο εκτελεστής και η μητέρα ο δάσκαλος. Στη συγκεκριμένη σύνθεση, η μητρική μορφή δεν προστατεύει από τη βία, τη διδάσκει!

Η έννοια του abject, αλά Kristeva, είναι κοινός τόπος στα έργα της Παμπούδη και μια βαθιά οπτική και λεκτική ερμηνεία της. Στο Αυτός Εγώ (1980), το ιερό συγχωνεύεται με το απόβλητο, στη Μαρία στην Έρημο (1978) το ιερό γίνεται σύμβολο του κενού και της απουσίας κάθε μεταφυσικής προσδοκίας και στο Μητέρα Κόρη και Άγιο Πνεύμα (2015), η βία ενσωματώνεται ως στοιχείο εκπαίδευσης. Το σώμα παύει να είναι φορέας συμβόλων και γίνεται πεδίο εμπειρίας, με τη μητέρα να μην προσφέρει την σωτηρία αλλά τη μύηση. Και ακριβώς γι’ αυτό, η ζωγραφική της Παμπούδη είναι πολιτική: επειδή αναστοχάζεται πώς επιβιώνει το ιερό σε έναν μετα-θεϊκό κόσμο, απογυμνωμένο από κάθε βεβαιότητα. Η απάντηση, όπως η ζωγραφική και η ποίηση της, παραμένει υπαινικτική, διφορούμενη και εικονοκλαστική.

Μετά τον βανδαλισμό στην Εθνική Πινακοθήκη, αντιλήφθηκα ότι η Παμπούδη δεν «πρόβλεψε» τίποτα. Απλώς, από τον προηγούμενο αιώνα, άρχισε να μας δείχνει ότι κάθε μορφή που δεν χωρά στην καθαγιασμένη εικόνα, κινδυνεύει να αφανιστεί αποκαλύπτοντας την αλήθεια της. Και η αλήθεια στην τέχνη, άλλοτε χαϊδεύει και άλλοτε σκοτώνει.

Γιάννης Κολοκοτρώνης

Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.

Βιβλιογραφία

Kristeva, Julia. (1982). Powers of Horror: An Essay on Abjection. Columbia University Press.

Kristeva, Julia. (1980). Motherhood According to Giovanni Bellini. In Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art, ed. Leon Roudiez, Columbia University Press.

Irigaray, Luce. (1985). Speculum of the Other Woman. Cornell University Press.

Smith, Kiki. Virgin Mary, 1992. SFMOMA. https://www.sfmoma.org/artwork/97.868/

Carrington, Leonora. Museum of Modern Art (MoMA). https://www.moma.org/artists/993-leonora-carrington

Σημ. της Π.Π. Το έργο ΑΥΤΟΣ ΕΓΩ επρόκειτο να γίνει εξώφυλλο του ομώνυμου βιβλίου μου. Τελικά, «εικονογραφήθηκε» με τα σχέδια που παραθέτουμε.