Η κοινωνική ανάπτυξη ή ορθότερα η μετεξέλιξη αυτής, στον ιστορικό υλισμό έχει έξη στάδια που γίνονται εύκολα αντιληπτά. Πρόκειται για το πρωταρχικό στάδιο, που ονομάστηκε από τον Μαρξ και “κομμουνιστικό” όπου δεν υπάρχει ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, δεν υπάρχει κράτος, δεν υπάρχουν κοινωνικές δομές, κοινωνικοί θεσμοί, υπάρχουν μόνον φατρίες δηλαδή εκτεταμένες οικογένειες μιας φυλής. Η φυλή ορίζεται από την κοινή γλώσσα και τα κοινά θρησκευτικά πιστεύω. Το στάδιο που ακολουθεί είναι το δουλοκτητικό, όπου οι δούλοι είναι η παραγωγική δύναμη και παράγουν όλα τα υλικά αγαθά. Εδώ όμως έχουμε κράτος, έχουμε κρατικούς θεσμούς και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, θα έλεγα αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς στην κοινωνική εξέλιξη, γιατί η συνοχή της κοινωνίας απαιτεί άλλα μέσα από τον συγγενικό δεσμό.
Ο Μαρξ δεν το αγγίζει αυτό το θέμα της κοινωνικής συνοχής στα διάφορα στάδια εξέλιξης. Αμέσως μετά έρχεται το φεουδαρχικό κοινωνικό στάδιο με τους φεουδάρχες να έχουν στην κατοχή τους πολύ μεγάλες περιοχές με τους κατοίκους των περιοχών, όπου αυτά τα φέουδα αποτελούσαν κρατίδια μέσα σε μια ευρύτερη επικράτεια γλωσσικής και θρησκευτικής ομοιομορφίας. Η παραγωγή υλικών αγαθών προέρχεται κυρίως από τη γεωργία, και το εργατικό δυναμικό είναι οι δουλοπάροικοι. Αυτοί κρατούν ένα μέρος της παραγωγή, ενώ το μεγαλύτερο το παίρνει ο φεουδάρχης. Την φεουδαρχία ακολουθεί ο καπιταλισμός, αυτόν ο σοσιαλισμός και τέλος ο κομμουνισμός. Όλα αυτά τα στάδια μάλιστα ο Μαρξ τα παρουσιάζει ως νομοτέλειες, δηλαδή οι εξελίξεις αυτές έχουν τέτοια ισχύ που δεν μπορεί κανείς να τις εμποδίσει να εφαρμοστούν, δεν μπορεί να ανακόψει την επέλαση τους.
Είναι όμως σημαντικό να δούμε το πώς πραγματικά συνέβη το πέρασμα αυτό σε δυο ιστορικές περιπτώσεις και όχι σε θεωρητικές κατασκευές. Σε δυο «Κοινωνικά γεγονότα» (Social facts) ιδιαίτερης βαρύτητας που δεν φαίνεται να έλαβε υπόψη του ο Μαρξ.
Αν κοιτάξουμε την ιστορική εξέλιξη στον Ελλαδικό χώρο, και αυτό το κάνουμε γιατί η εξέλιξή του των τελευταίων οκτώ αιώνων προ Χριστού έχει καταγραφεί λεπτομερώς, θα δούμε ότι τα Ελληνικά φύλα που κατοικούσαν στην σημερινή Ελλάδα αλλά και στην Νότια Ιταλία ή μεγάλη Ελλάδα, στα παράλια της Μικράς Ασίας και στα παράλια του Εύξεινου Πόντου και στην Κύπρο, εξελίχθηκαν από μικρές φυλετικές κοινωνίες σε μεγάλες πολυφυλετικές. Το βήμα αυτής της μετάβασης είναι γιγάντιο και προκαλεί ισχυρές αναταράξεις στις κοινωνίες συνολικά και επηρεάζει τον κάθε πολίτη ξεχωριστά. Η πολυφυλετική κοινωνία για να μπορέσει να υπάρξει πρέπει να δημιουργήσει θεσμούς που θα διασφαλίσουν την επιβίωσή της. Στην φυλετική κοινωνία η δύναμη της κοινωνικής συνοχής είναι ο συγγενικός δεσμός και η συναισθηματική εγγύτητα (λόγω του περιορισμένου χώρου και περιορισμένου πληθυσμού) στην πολυφυλετική ποιος θεσμός θα μπορέσει να συγκρατήσει, να διασφαλίσει την ενότητα πολλών και διαφορετικών φυλών; Δεν υπήρχε “έτοιμος” τέτοιος θεσμός οπότε έπρεπε εκ τούτου να εφευρεθεί, να «κατασκευαστεί» από την αρχή.
Ακόμη ευκολότερος τρόπος για την κατανόηση του θέματος είναι ο δρόμος που ακολούθησαν οι Ισραηλίτες όταν βρέθηκαν και αυτοί στην ίδια κατάσταση όπου ενώθηκαν και από 12 ξεχωριστές φυλές έγιναν μία φυλή ή ένα έθνος. Οι Ισραηλίτες για να εξασφαλίσουν την λειτουργία της κοινωνίας τους επινόησαν τον Μονοθεϊσμό. Ο Μωυσής, ο οποίος κατάγονταν από βασιλική οικογένεια, αλλά τον είχαν διώξει από το παλάτι παίρνει αυτοδικαίως την υπέρτατη εξουσία απ’ όλους τους φυλάρχους. Κατά την φυγή των από την Αίγυπτο ανέβηκε στο όρος Σινά, όπου και συνομίλησε με τον Θεό, ο οποίος όρισε ο ίδιος τους ηθικούς κανόνες συμβίωσης των φυλών και την υπακοή όλου του πληθυσμού σ’ αυτόν, στην θέλησή και στα προστάγματα του, τα οποία στο εξής θα τα γνώριζε μόνον ο Μωυσής ή όποιος άλλος τον διαδέχονταν. Οι εντολές του Μωυσή ήταν οι εντολές του ίδιου του Θεού. Κατά συνέπεια το φλέγον πρόβλημα των πολιτών μιας τέτοιας περιόδου μετασχηματισμού της κοινωνίας τους ήταν το ποιος θα είναι ο επικεφαλής, το ποιος θα έχει το γενικό πρόσταγμα και αν αυτό θα ήταν προς όφελος της φυλής τους.
Με την θεϊκή εντολή στον Μωυσή το πρόβλημα λύνεται προς όφελος όλων των φυλών πρώτον γιατί αυτός κατάγεται από την γενιά των Φαραώ και δεύτερον γιατί οι τέσσερις πρώτες εντολές δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αυταπάτης για το ποιος στην ουσία είναι αυτός που αποφασίζει και ποιες θα είναι οι συνέπειες σε περίπτωση ανυπακοής. Οι πρώτες τέσσερις εντολές με την περισσή σαφήνειά κάνουν αχρείαστους τους γραπτούς από ανθρώπους νόμους και όλους τους άλλους θεσμούς (τους οποίους οι Έλληνες ήταν υποχρεωμένοι να ανακαλύψουν από μόνοι τους). Ο Θεός των Εβραίων ζει για να ελέγχει την κοινωνία τους, δεν έχει άλλη ασχολία, βλέπει τα πάντα μέρα και νύχτα, τα φανερά και τα κρυφά, τις προθέσεις, τις επιθυμίες και τις πράξεις και τιμωρεί ανελέητα μέχρι και τέταρτης γενεάς αυτόν που πάει κόντρα στους νόμους του, στις εντολές που δίνει στον αρχηγό τους, που παραβλέπει τις επιθυμίες του. Στην Παλαιστίνη την εποχή εκείνη εδραιώθηκε ένα θεοκρατικό κράτος όπου η θρησκεία επηρέασε – χρωμάτισε βαθύτατα κάθε άλλον κοινωνικό θεσμό. Ότι γίνονταν, γίνονταν στο όνομα του Θεού τους. Δεν υπάρχει ευκολότερη δημιουργία κράτους από το θεοκρατικό. Μεταφέρεται όλη η εξουσιαστική δομή του θρησκευτικού δόγματος στον κρατικό μηχανισμό, η υπακοή στο δόγμα γίνεται υποχρεωτική δεν επιτρέπεται καμιά παρέκκλιση και για κανέναν λόγο. Ο θεός επιθυμεί, ο θεός διατάζει, τον θεό υπακούς. Η ατομικότητα ενταφιάζεται προς χάριν του συνόλου.
Οι Έλληνες, πάνω κάτω την ίδια εποχή ακολούθησαν άλλον δρόμο, αντίθετο με τον θεοκρατικό, πολύ πιο δύσκολο*. Επέλεξαν για συνεκτική κοινωνική δύναμη τη Δημοκρατία**, όπου συναποφασίζουν όλοι οι πολίτες για τους ίδιους και την κοινωνία τους. Τα αξιώματα είναι αιρετά και εναλλάσσονται χρόνο με τον χρόνο, η ευθύνη για την καλή λειτουργία είναι ευθύνη όλων τους. Δεν υπάρχει κανείς με ανεξέλεγκτη δύναμη πάνω στην κοινωνία.
Τα δυο αυτά κοινωνικά γεγονότα (Μονοθεϊσμός, Δημοκρατία) σημάδεψαν με μοναδικό τρόπο και ισχυρά την κοινωνική εξέλιξη στην Ευρώπη και από εκεί τον κόσμο ολόκληρο. Ο μονοθεϊσμός επιβλήθηκε από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο μετά την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας, το 325 γιατί έτσι μ’ αυτόν γίνονταν ευκολότερη η διοίκηση μιας απέραντης χώρας, ενώ απαγορεύτηκαν με ποινή θανάτου οι άλλες θρησκείες το 380 από τον άλλον αυτοκράτορα τον Θεοδόσιο. Ο μονοθεϊσμός με κεντρικά επιβεβλημένη θρησκεία τον Χριστιανισμό… τις Δέκα Εντολές, ευνοεί την κεντρική διοίκηση απαλλάσσοντάς την από όλα τα αμαρτήματα και από όλους τους ελέγχους. Οι εντολές του Αυτοκράτορα είναι εντολές του Θεού ή είναι ευλογημένες – καθαγιασμένες από τους εκπροσώπους του επί της γης.
Η δημοκρατία αρκετά αργότερα υιοθετήθηκε σαν δομή εξουσίας όταν ποια τα κράτη από πολυεθνικές – πολυγλωσσικές κοινωνίες – αυτοκρατορίες έγιναν εθνικά κράτη, με μια γλώσσα, μια θρησκεία, με υποχρεωτική εκπαίδευση, ενώ η μεγάλη Γαλλική επανάσταση του 1789 επέβαλε με ορισμένες παλινωδίες τη Δημοκρατία ως κοινωνικό σύστημα διακυβέρνησης, δηλαδή τον επιβεβλημένο από την αντιπολίτευση έλεγχο της εξουσίας.
Τα δυο αυτά «Κοινωνικά γεγονότα» είναι αδύνατον να τα παραβλέψει κανείς και αυτό γιατί σημάδεψαν την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ως πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης η Δημοκρατία είναι το ζητούμενο σε όλες τις κοινωνίες ακόμα και σε αυτές που διατηρούν την απαρχαιωμένη μοναρχία. Ίσως είναι άξιο αναφοράς ότι στις χώρες εκείνες όπου ο Χριστιανισμός εξελίχθηκε σε Προτεσταντισμό αυτός λειτούργησε πολύ θετικά για τον πιστό αφού του έδωσε την ευθύνη να ερμηνεύει μόνος του τα κείμενα της πίστης του. Όμως αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο.
*Οι Εβραίοι ευνοήθηκαν ιδιαίτερα από τον μονοθεϊσμό γιατί είχαν την πρόνοια να πλάσουν έναν θεό μόνον για τους ίδιους. Είναι θεός “ιδιόκτητος”, είναι αυτός που στην πρώτη εντολή από τις δέκα λέει: «Εγώ ειμί Κύριος Ο Θεός σου, όστις εξήγαγον σε εκ γης Αιγύπτου, εξ οίκου δουλείας ουκ έσονται σοι θεοί έτεροι πλην εμού.»
Στην δεύτερη εντολή, μεταξύ άλλων λέει:…Εγώ γαρ ειμί Κύριος ο Θεός σου, Θεός ζηλωτής… (από το βιβλίο της Εξόδου), που ερμηνεύεται ως «θεός που θέλει αποκλειστικότητα».
Έτσι ο εβραϊκός λαός αποκτά μια τελείως ιδιαίτερη “προσωπική” σχέση με τον “εθνικό του” Θεό. Γίνεται με αυτόν τον τρόπο ο περιούσιος λαός αυτού, ο ξεχωριστός απ’ όλους τους άλλους.
Επίσης είναι άξιο παρατήρησης και προβληματισμού το γεγονός ότι στην εντολή αυτή ο Θεός αναγνωρίζει και αποδέχεται την ύπαρξη και άλλων θεών, κάτι που είναι αναγκαίο να απαντηθεί από τους χριστιανούς θεολόγους. Για τους ίδιους τους Ισραηλίτες αυτό έχει δευτερεύουσα σημασία.
**Ο ηθικός κώδικας των Χριστιανών εμφανίζεται με τις Δέκα Εντολές. Η συνένωση των 12 φυλών του Ισραήλ, κάτω από έναν ηγέτη τον κατέστησε αναγκαίο.
Κωνσταντίνος Χουλιούμης, Κοινωνιολόγος
