Εισαγωγικά
Ο Πάνος Χατζόπουλος, ποιητής και γόνος πνευματικής παράδοσης (ο Κώστας Χατζόπουλος και ο Δημήτρης Χατζόπουλος / Μποέμ ήταν αδέρφια του πατέρα του), γεννήθηκε στο Αγρίνιο το έτος 1919 και πέθανε στην Αθήνα το έτος 1976. Ως ποιητής εξέδωσε μία και μοναδική ποιητική συλλογή, με τίτλο «Αιτωλικά» (Ιανουάριος 1967). Το τελευταίο ποίημα της συλλογής αυτής επιγράφεται «Του Ιατρικού Επισκέπτη». Αφορμή για τη σύνθεσή του έδωσε η ανάληψη αυτής της θέσης του ιατρικού επισκέπτη, όταν μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα, το έτος 1952, βρήκε τις πόρτες κλειστές, γιατί δεν διέθετε «πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων». Τότε καλλιέργησε την ιδέα της ένωσης σε έναν σύλλογο «Ο Σύλλογος Ιατρικών Επισκεπτών Ελλάδος» που αναγνωρίστηκε το 1959, ενώ εκείνος ήταν ένα από τα δραστήρια μέλη του, κατέχοντας, αργότερα, τη θέση του Γενικού Γραμματέα.
- Πάνος Χατζόπουλος, «Του Ιατρικού Επισκέπτη»
Το ποίημα του Πάνου Χατζόπουλου «Του Ιατρικού Επισκέπτη» είναι ένα εκτενές και πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα, αφιερωμένο σε έναν κλάδο ανθρώπων που σπάνια γίνεται λογοτεχνικό θέμα: τους ιατρικούς επισκέπτες. Το ποίημα συντίθεται σε οκτώ επιμέρους ενότητες-πίνακες ή επεισόδια, που εστιάζουν σε διαφορετικές πτυχές της ζωής του ιατρικού επισκέπτη, ακολουθώντας χρονολογική και συναισθηματική εξέλιξη. Η δομή του είναι σχεδόν κυκλική, με τον «δρόμο» ως κεντρικό άξονα να διαπερνά κάθε στροφή, σε μια αέναη κίνηση και απουσία μονιμότητας. Ένα ποίημα βαθιάς συγκίνησης και υπαρξιακής φόρτισης που αποτυπώνει με πικρία και συχνά ειρωνική ευσπλαχνία τη ζωή ενός ιατρικού επισκέπτη.
Ο δρόμος
Ο δρόμος κι η τσάντα
οι σκάλες που δεν έχουν τελειωμό.
Μια καλημέρα -μια καλησπέρα
μια εγκάρδια χειραψία μια παγερή υποδοχή.
Η αναμονή στον προθάλαμο του γιατρού
οι διάδρομοι των κλινικών και των πολυϊατρείων.
Τα βλοσυρά βλέμματα
τα φαρμακερά βλέμματα
των ασφαλισμένων και των κλητήρων του Ι.Κ.Α.
Ο δρόμος κι η τσάντα
τ’ ασανσέρ κι οι αίθουσες αναμονής
τα ιατρεία και τα φαρμακεία
οι κλινικές και τα θεραπευτήρια και τα νοσοκομεία…
Τα χαμόγελα
Τα χαμόγελα
τα θερμά κι εγκάρδια χαμόγελα
τα παγερά κι αδιάφορα χαμόγελα
τα ενθαρρυντικά χαμόγελα
τα ειρωνικά χαμόγελα όλων των ειδών και ποιοτήτων
τα χαμόγελα όλων των ειδικοτήτων και διαθέσεων τα χαμόγελα.
Κι ο δρόμος
πάντα μπροστά σου ο δρόμος.
Στο νου στη σκέψη στην καρδιά
ο δρόμος
ο δρόμος
για πάντα ο δρόμος.
Η ζωή σου είναι ο δρόμος.
Ο δρόμος τα λεωφορεία τ’ αεροπλάνα και τα πλοία
τα εστιατόρια τα τραίνα και τα ξενοδοχεία.
Το φαρμακείο του Μπέλου στα Τρίκαλα.
Του Θεοδωρίδη στο Ηράκλειο
τα συστεγασμένα του Αγρινίου
του Καζατζή η αποθήκη στα Γιάννενα.
Μάννα πατέρας κι αδελφός σου
ο Ανδρέας ο Κούνουπας στο Ρέθυμνο.
Ένας άνθρωπος
Ένα χλοερό νησί
μια ίσμπα μ’ αναμμένο το φούρνο της θαλπωρής
ο Ανδρέας ο Κούνουπας στο Ρέθυμνο.
Ένας σταθμός να ξαλαφρώσεις την καρδιά σου
ένα ποτήρι δροσερό νερό να ξεδιψάσεις.
Ένας άνθρωπος
μάννα πατέρας κι αδερφός σου
ο Ανδρέας ο Κούνουπας στο Ρέθυμνο.
Ο γυρισμός μας
Θυμάσαι συνάδελφε
σαν φεύγαμε από την όμορφη τη Χιό.
Ήτανε νύχτα κι η τραμουντάνα
δεν άφηνε τον «Κανάρη» να ξεκολλήσει απ’ το νησί.
Γυρίζαμε στα σπίτια μας στην Αθήνα.
Το καράβι
χόρευε στα κύματα το χορό του θανάτου.
Εμείς απτόητοι και ξέγνοιαστοι
παίζαμε «Αβησσυνία » στο καρρέ της Α΄ θέσης.
Το πρωί θα βλέπαμε το σπίτι, τους δικούς μας…
Τα φαρμακεία στη μοσχοβολημένη Χιό
στη Χίο την κεχαριτωμένη δεν μας είχαν δώσει γερές παραγγελίες
και δεν είχαμε κλείσει στη Μυτιλήνη όλους τους λογαριασμούς.
Κι όμως εμείς στη μέση του πελάγου
που τ’ ανατάραζε η μάνητα του κάβο-Ντόρου
τραγουδούσαμε τα μεσάνυχτα το γυρισμό μας στο σπίτι.
Το σπίτι που δεν το χορτάσαμε ποτέ…
Το σπίτι που μας ήθελε…
Το σπίτι που σε λίγο θα μας έδιωχνε
για την Κρήτη την ’Ήπειρο την Πελοπόννησο.
Η λαχτάρα σου
Ο δρόμος κι η τσάντα
κι οι σκάλες που δεν έχουν τελειωμό.
Μια χαρούμενη καλημέρα
μια κουρασμένη καλησπέρα
ένα χαμόγελο.
Όλων των ειδών τα χαμόγελα.
Τα εστιατόρια τα ξενοδοχεία τα πλοία τα λεωφορεία
τα φαρμακεία τα ιατρεία και τα νοσοκομεία
κι ο πόθος σου η λαχτάρα σου
η έγνοια σου η μοναδική το σπίτι…
Οι γιατροί κι οι φαρμακοποιοί
Οι πόλεις, η μια μετά την άλλη, οι πόλεις.
Τα χωριά, ένα κομπολόι τα χωριά.
Τα βουνά κι οι κάμποι κι οι όμορφες κοιλάδες
οι λίμνες τα ποτάμια οι ακροθαλασσιές…
Οι σταθμοί τα λιμάνια τα αεροδρόμια.
Οι θάλασσες τα νησιά κι ο ουρανός της Ελλάδας.
Τα οτομοτρίς τα τραίνα, της άγονης γραμμής τα λεωφορεία
τα αεροπλάνα τα πούλμαν και τα πλοία.
Κι οι γιατροί
οι φίλοι σου οι γιατροί
οι εχθροί σου οι γιατροί
οι συνεργάτες σου οι γιατροί
οι γιατροί…
Όλων των ειδικοτήτων οι γιατροί.
Κι οι φαρμακοποιοί
«καλώς ήρθατε» οι φαρμακοποιοί
«πότε θα φύγετε» οι φαρμακοποιοί
«είδατε τούς γιατρούς» οι φαρμακοποιοί
«πάλι καινούργιο βγάλατε» οι φαρμακοποιοί
«τι εκπτώσεις κάνετε» οι φαρμακοποιοί
«πώς τον παίρνετε τον καφέ σας» οι φαρμακοποιοί
οι φίλοι μας οι φαρμακοποιοί…
Το μήνυμα
Κι ήρθε το μήνυμα συνάδελφε
που γνωριστήκαμε στη Λάρισα
γλεντήσαμε μαζί στην Καλαμάτα
κι είπαμε τα βάσανα και τους καϋμούς μας
στο σαλόνι του «Εθνικού» στη Χαλκίδα…
Ήρθε το μήνυμα
πως έμεινες για πάντα στη Δωδεκάνησο…
Η καρδιά σου που την κλείσανε στην τσάντα.
Η ψυχή σου που την κάνανε ρόδα να κυλάει στα τρίστρατα
Η γλώσσα σου που δε σταμάταγε ποτές
να λέει σε χίλιους τόνους τις ενδείξεις των φαρμάκων.
Η ζωή σου που τη ζέψανε να οργώνει την Ελλάδα.
Σταμάτησαν για πάντα στη Δωδεκάνησο.
Εκεί σταμάτησε ο δρόμος
εκεί τελείωσε ο δρόμος -ο δρόμος σου.
Κανένα πλοίο δε θα σε φέρει πια στο σπίτι.
Κανένα αεροπλάνο δε θα σε πάει ξανά στην Καβάλα.
Κανένα τραίνο δε θα σε πάρει από το Βόλο.
Κανένα πούλμαν δε θα σ’ αφήσει πια στην Κέρκυρα…
Το στερνό σου τηλεγράφημα
Στο δρόμο μας βρήκε
το στερνό σου μήνυμα.
Η στερνή σου παραγγελία
αδερφέ μου μας βρήκε στο δρόμο.
Το στερνό σου τηλεγράφημα
μας έπιασε στο δρόμο.
«Έκλεισα όλους τούς λογαριασμούς.
Λευτερώθηκα για πάντα από το δρόμο
από την τσάντα
απ’ τα συμβατικά χαριεντίσματα…»
Γεια σου συνάδελφε
για πάντα
για πάντα…
- Σχολιασμός: Ένα επάγγελμα, μια διαδρομή, ένα ποίημα
1η ενότητα: Ο δρόμος ως σύμβολο. Η οδύσσεια του δρόμου
Ο δρόμος, ατέρμονος, κουραστικός, δεν είναι απλώς ο φυσικός χώρος, είναι το κυρίαρχο μοτίβο που αποτυπώνει την ίδια τη ζωή του ιατρικού επισκέπτη ως μια συνεχή πορεία χωρίς οριστικό προορισμό, χωρίς σταθερή αγκίστρωση, μια αέναη κίνηση που ορίζει την ταυτότητά του. Επαναλαμβανόμενες πράξεις και συναντήσεις στις «σκάλες που δεν έχουν τελειωμό» και εντείνουν το αίσθημα της κόπωσης και της ματαιότητας, στις «αίθουσες αναμονής», στα ιατρεία και στα φαρμακεία που αποτυπώνουν το δαιδαλώδες σύστημα υγείας, ως ένα στοιχείο γραφειοκρατικής δυσλειτουργίας και απρόσωπης αντιμετώπισης. Η επανάληψη φράσεων όπως «ο δρόμος κι η τσάντα» αποτελούν τα σύμβολα ενός βίου που διαρκώς μετακινείται, κουβαλώντας μόνο την τσάντα, το υλικό βάρος της δουλειάς και των υποχρεώσεων αλλά και το ψυχικό. Η αντίθεση ανάμεσα στο «μια καλημέρα – μια καλησπέρα», οι αλλοπρόσαλλες ανθρώπινες σχέσεις, είτε εγκάρδιες είτε παγερές, φευγαλέες συναντήσεις, σχέσεις ουδέτερες ή και αδιάφορες που αντανακλούν την έλλειψη ανθρωπιάς στον δημόσιο χώρο και την ψυχρότητα του συστήματος. Μια αίσθηση ματαίωσης, εξουθένωσης και κόπωσης που αποτυπώνει την ψυχολογική και σωματική εξάντληση του ανθρώπου που παλεύει να πλοηγηθεί σε αυτό το σύστημα. Μια σχεδόν καφκική περιπλάνηση του ιατρικού επισκέπτη σε ένα σύστημα που, αντί να τον στηρίζει, τον συνθλίβει.
2η ενότητα: Οι ανθρώπινες σχέσεις και τα χαμόγελα ως πολλαπλή έκφραση
Η καθημερινότητα του ιατρικού επισκέπτη περιγράφεται με γλαφυρότητα μέσα από τις διαφορετικές ποιότητες των χαμόγελων. Δεν είναι όλα τα χαμόγελα το ίδιο, άλλα είναι ειλικρινή, άλλα ψυχρά, άλλα ειρωνικά ή υποκριτικά, αποκαλύπτουν την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων και αποτελούν μέρος της καθημερινότητας του ιατρικού επισκέπτη ο οποίος πρέπει να αποκωδικοποιεί συνεχώς τα μηνύματα των άλλων και αναγκαστικά να προσαρμόζεται. Πίσω από τον κατάλογο των χαμόγελων, που προέρχονται από γιατρούς, φαρμακοποιούς και ασφαλισμένους, αναδύονται η ειρωνική διάσταση της επαγγελματικής ζωής, η επιφανειακή ευγένεια, η επαγγελματική συναλλαγή. Μια πικρή ειρωνεία για τις ανθρώπινες μάσκες και μαζί η απαρίθμηση πόλεων, νησιών, φαρμακείων ως ένα γεωγραφικό υφαντό που θυμίζει ταξιδιωτικό ημερολόγιο. Η ζωή του ιατρικού επισκέπτη πιο μοναχική και κατακερματισμένη, αφού οι προσωπικές σχέσεις αποδομούνται και αναπληρώνονται με τυχαίες συναντήσεις. Σε μια ζωή γεμάτη δρόμους, σε μια αδιάκοπη πορεία και προσωρινότητες, ο Ανδρέας ο Κούνουπας στο Ρέθυμνο υποκαθιστά τη μάννα, τον πατέρα και τον αδελφό και γίνονται η οικογένεια του ιατρικού επισκέπτη.
3η ενότητα: Η ανθρωπιά κι η αναζήτηση μια θαλπωρής
Η επαναλαμβανόμενη αναφορά στον «Ανδρέα τον Κούνουπα στο Ρέθυμνο» εισάγει μια νότα ζεστασιάς, οικειότητας, κατανόησης και συντροφικότητας. Είναι η εξαίρεση στον κανόνα της ψυχρής και αποξενωμένης επαγγελματικής ζωής. Μια μορφή καταφυγίου, μια όαση φιλίας, ανθρωπιάς. Η εικόνα του «χλοερού νησιού» και της «ίσμπας με αναμμένο φούρνο» («ίσμπα» παραδοσιακή ρωσική καλύβα) παραπέμπουν σε έναν χώρο προστασίας, απλότητας και θαλπωρής, προφέροντας παρηγοριά και φιλοξενία. Ο Κούνουπας, που μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε άνθρωπος, λειτουργεί ως αρχέτυπο ανθρώπου-καταφυγίου και αυτή η ανάγκη για ανθρώπινη παρουσία δεν είναι μόνο πρακτική, αλλά και βαθιά συναισθηματική. Είναι η παρηγορητική δύναμη του ανθρώπου που μπορεί να ξαλαφρώσει την καρδιά.
4η ενότητα: Η λαχτάρα για το σπίτι
Η βαθιά λαχτάρα για το σπίτι είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα. Παρά τις δυσκολίες (τραμουντάνα, κακός καιρός, μικρές παραγγελίες), ο ιατρικός επισκέπτης διατηρεί μια αισιοδοξία και μια χαρά για τον γυρισμό. Το σπίτι ως τόπος αγάπης και αναψυχής, αυτή η αιώνια αναζήτηση της επιστροφής για σταθερότητα, ασφάλεια, οικογένεια και ηρεμία. Και όμως η νοσταλγία για το σπίτι παραμένει ο απρόσιτος προορισμός, μια μακρινή και σχεδόν ανεκπλήρωτη λαχτάρα, καθώς ο δρόμος καλεί ξανά.
5η ενότητα: Το σπίτι που περιμένει
Τα σύμβολα του μόχθου (ο δρόμος, η τσάντα, οι σκάλες) παραπέμπουν σε μια ζωή ρουτίνας και σε μια εσωτερική ανηφόρα που δεν τελειώνει ποτέ. Και ο δρόμος επανέρχεται ως μοίρα, εργαλείο, συνήθεια και κατάρα. Και η τσάντα ως το βάρος των ευθυνών, των επαγγελματικών υποχρεώσεων, αλλά και της ίδιας της ζωής που κουβαλά ο ιατρικός επισκέπτης. Και οι σκάλες μια ατέλειωτη προσπάθεια και η αμφιθυμία των σχέσεων, η εμμονή του χαμόγελου, τα μέρη της ζωής, ένας αέναος κύκλος δουλειάς που τον απομακρύνει από τις προσωπικές του ανάγκες και επιθυμίες. Αυτή είναι ολόκληρη η ύπαρξη του ιατρικού επισκέπτη. Έτσι το σπίτι μεταμορφώνεται σε κάτι σχεδόν απλησίαστο: τον θέλει, αλλά και τον διώχνει.
6η ενότητα: Οι γιατροί και οι φαρμακοποιοί–μια μικρογραφία της επαγγελματικής κοινωνίας
Η περιγραφή ξεκινά με μια ολοκληρωμένη γεωγραφική επισκόπηση σε πόλεις, χωριά, βουνά, κάμπους, λίμνες, ποτάμια, νησιά… Το βλέμμα του ιατρικού επισκέπτη απλώνεται παντού και οι συνεχείς μετακινήσεις γίνονται η καθημερινή του μοίρα. Η χρήση της λέξης «κομπολόι» συμβολίζει την επανάληψη, την αρίθμηση και τον μονότονο ρυθμό της διαδρομής.
Στη συνέχεια, σκιαγραφούνται οι σχέσεις του ιατρικού επισκέπτη με τους επαγγελματίες που συναντά. Οι γιατροί παρουσιάζονται μέσα από πολλαπλές οπτικές και ποικίλες αποχρώσεις, φιλικοί, εχθρικοί, αδιάφοροι, συνεργάσιμοι. Η επανάληψη της λέξης «γιατροί» αφενός μεν καθορίζει την καθημερινότητα του ιατρικού επισκέπτη μέσα από την ποικιλία των ανθρώπινων αλληλεπιδράσεων αφετέρου αποτυπώνει την εξάρτησή του και την απόστασή του από αυτούς.
Οι φαρμακοποιοί μέσα από τον απλό και άμεσο λόγο τους που ο ιατρικός επισκέπτης ακούει καθημερινά. Μέσα από αυτές τις φράσεις καταγράφονται όλη η ανθρώπινη φθορά της επανάληψης και η τριβή της σχέσης: η προσποίηση, το προσωπείο, η εμπορική συναλλαγή, αλλά και μια ζεστή και τρυφερή καθημερινότητα («πώς τον παίρνετε τον καφέ σας»).
7η ενότητα: Το μήνυμα για το τελευταίο δρομολόγιο
Η ενότητα ξεκινά με την αναφορά σε κοινές αναμνήσεις, σε στιγμές χαράς, σε συντροφικότητα σε διάφορες πόλεις και καταλήγει στο μοιραίο μήνυμα: ο συνάδελφος «έμεινε για πάντα στη Δωδεκάνησο», κορυφώνεται στο «μήνυμα» του θανάτου του ιατρικού επισκέπτη. Μια αντίθεση καθοριστική και συγκλονιστική ανάμεσα στην κινητικότητα και στην οριστική ακινησία του θανάτου. Κανένα μεταφορικό μέσο δεν θα φέρει πίσω τον συνάδελφο που χάθηκε στον δρόμο του επαγγέλματος. Η θλίψη και η απουσία του είναι αμετάκλητο γεγονός.
8η ενότητα: Το μήνυμα από τον δρόμο και ένας αποχαιρετισμός για πάντα
Το επαναλαμβανόμενο μοτίβο για τον δρόμο λειτουργεί όχι μόνο ως ο φυσικός επαγγελματικός χώρος, αλλά και ως σύμβολο της ψυχικής κόπωσης και φθοράς. Έτσι «το στερνό τηλεγράφημα» είναι η τελευταία εξομολόγηση και ο λιτός αλλά βαθιά φορτισμένος αποχαιρετισμός. Είναι η απελευθέρωση και η λύτρωση από «την τσάντα» και «τα συμβατικά χαριεντίσματα». Ένας απόηχος «για πάντα» ως υπενθύμιση της ματαιότητας και της θνητότητας. Και ένα «γεια σου συνάδελφε» για κάτι που χάνεται, αφήνοντας, όμως, πίσω του κύματα συγκίνησης, σιωπηλής κατανόησης και τρυφερότητας.
- Καταληκτικές σκέψεις
Καταληκτικά, το ποίημα του Πάνου Χατζόπουλου «Του Ιατρικού Επισκέπτη» είναι ένα ποίημα ταυτόχρονα ηρωικό και ελεγειακό. Μια ωδή στους αφανείς ήρωες της καθημερινότητας, που θυσιάζουν την προσωπική τους ζωή στον βωμό της επαγγελματικής τους πορείας. Ένα αριστουργηματικό δείγμα κοινωνικής ποίησης που καταφέρνει, μέσα από μια συγκεκριμένη επαγγελματική εμπειρία, αυτή του ιατρικού επισκέπτη, να αναδείξει μια καθολική ανθρώπινη αλήθεια, την προσωπική οδύσσεια του ανθρώπου που παλεύει να βρει νόημα και ισορροπία μέσα σε μια ζωή γεμάτη κίνηση και προσωρινότητα, στη μοναξιά, την αποξένωση, τον πόνο του που ποτέ δεν ακούγεται, αλλά και την ανάγκη για την αναζήτηση του σπιτιού μέχρι την τελική λύτρωση που φέρνει μόνο ο θάνατος.
————————————————————————————————-
Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες, https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou
