«Η γυναίκα και ο γυναικείος λόγος στον Ευριπίδη», ένα βιβλίο καρπός έρωτα και πολύχρονου μόχθου, προσεγγίζει τον κορυφαίο τραγικό ποιητή μας από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία, και επικεντρώνεται στις ηρωίδες του και στον γυναικείο λόγο στο έργο του.
Η Γεωργία Παπαδάκη, με γνώση και πάθος, κάνει μια πολύ κατατοπιστική εισαγωγή για την προσωπικότητα του Ευριπίδη και την εποχή του και, παραθέτοντας βεβαίως και το αρχαίο κείμενο, μεταφράζει σε λόγο ρέοντα, χυμώδη και συγχρόνως απλό, συγκλονιστικούς μονολόγους γυναικών (και αποσπάσματα χορικών) των 17 από τις 19 σωζόμενες τραγωδίες του.
Οι τραγωδίες παρουσιάζονται με βάση τη χρονολογία διδασκαλίας τους, με επεξηγηματικά σχόλια και «γέφυρες» των αποσπασμάτων για την απρόσκοπτη παρακολούθηση της υπόθεσης από τον αναγνώστη.
Ο μεγάλος τραγικός ποιητής – ο τραγικώτερος των ποιητών κατά τον Αριστοτέλη, έζησε τον «χρυσό αιώνα» της πόλης των Αθηνών, που αρχίζει με τη λήξη των Περσικών πολέμων και τελειώνει στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Είναι τα χρόνια αυτά κατά τα οποία η πνευματική και καλλιτεχνική άνθιση οδήγησε σε ανυπέρβλητες κατακτήσεις του λόγου, της ποίησης, της φιλοσοφίας της επιστήμης και της Τέχνης.
Ο Ευριπίδης (είναι πολύ συγκεχυμένες οι πληροφορίες για τον βίο του), ήταν πρωτοποριακός δημιουργός και προσέγγιζε με με διεισδυτική σκέψη και ριζοσπαστικό τρόπο ηθικές αξίες και παράδοση, γνωμολογώντας σαν φιλόσοφος. Απείχε από την ενεργό πολιτική και δεν κατέλαβε ποτέ δημόσιο αξίωμα σε αντίθεση π.χ. με τον Σοφοκλή. Στηλίτευε όμως από σκηνής τον πόλεμο, καταδίκαζε την τυραννία, αλλά και την οχλοκρατία, καυτηρίαζε τους δημαγωγούς και κατέκρινε τους πλούσιους για την αλαζονεία τους. Οι ήρωές του (και οι ηρωίδες του) ήταν άνθρωποι καθημερινοί, με τα πάθη τους, όχι υπερφυσικοί όπως του Αισχύλου ή ιδανικοί όπως του Σοφοκλή, γιατί ο Ευριπίδης αντιλαμβανόταν την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης, αντιλαμβανόταν το ότι οι συγκρούσεις προκαλούνται από τις αντίρροπες σκοτεινές δυνάμεις της ψυχής προς τις ηθικές επιταγές της κοινωνίας.
Ο Ευριπίδης εισήγαγε τον ρεαλισμό στην τραγωδία, γι αυτό και, όπως γράφει η Γ. Π. «βγάζει και την γυναίκα από τους γυναικωνίτες» της δίνει ανθρώπινη υπόσταση και την αντιμετωπίζει ως ένα ανθρώπινο ον με προτερήματα και ελαττώματα, με ηθικό μεγαλείο και ψυχικό κάλλος, με πάθη που μπορούν να ερμηνευτούν, να κατανοηθούν και να δικαιωθούν. Με συγκρούσεις μεταξύ λογικής και ενστίκτου, καθήκοντος και πάθους, που οδηγούν συνήθως σε καταστάσεις ολέθριες. Ο Ευριπίδης εμβαθύνει στην πολύπλοκη ψυχολογία της γυναίκας και την κατανοεί: αδίκως χαρακτηρίστηκε μισογύνης, (παρόλο που ήταν φιλογύνης – και όχι φιλομείρακας όπως ο Σοφοκλής).
Στο έργο του υπάρχει ολόκληρη πολύμορφη Πινακοθήκη διαφορετικών γυναικείων χαρακτήρων, δράσεων και αντιδράσεων. Υπάρχουν:
Η πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος (Άλκηστη, Ανδρομάχη, Ευάδνη)
Η φιλόστοργη μητέρα (Άλκηστη, Μεγάρα, Ανδρομάχη)
Η σοφή από την πείρα της ζωής (Ιοκάστη)
Η παθιασμένη φόνισσα (Μήδεια, Κλυταιμνήστρα, Εκάβη)
Η ανεύθυνη και επιπόλαια Ελένη
Η πληγωμένη και βασανισμένη γυναίκα (Ικέτιδες)
Η εκδικητική, η ερωτευμένη με πάθος (Μήδεια, Φαίδρα Αλκμήνη, Ηλέκτρα, Κασσάνδρα)
Η αφοσιωμένη στην πατρίδα (Ιφιγένεια Εκάβη)
Η αλαζονική και ζηλότυπη (Ερμιόνη)
Η στοργική και τρυφερή (Ηλέκτρα, Ιφιγένεια)
Η αρχόντισσα (Φαίδρα, Αίθρα)
Η καρτερική (Ανδρομάχη)
Η γυναίκα με σθένος (Πολυξένη, Μεγάρα, Ανδρομάχη)
Η απλοϊκή και κουτοπόνηρη (η τροφός στον Ιππόλυτο) κλπ, κλπ…
Παραθέτω ένα απόσπασμα από τη γλαφυρή μετάφραση της Γεωργίας Παπαδάκη ενός μονολόγου – καταγγελίας για τη θέση της γυναίκας:
Μήδεια:
Από όλα όσα έχουνε ψυχή και νου είμαστε εμείς, ναι, οι γυναίκες
το πιο δυστυχισμένο πλάσμα
και πρώτα πρώτα
πρέπει μ’ ένα σωρό λεφτά σύζυγο ν’ αγοράσουμε
κι έτσι να βάλουμε στο σώμα μας αφέντη
κι είναι κατάρα σίγουρα αυτό, μα κι από κατάρα πιο πολύ.
Κι εδώ πέρα βρίσκεται η πιο μεγάλη αγωνία
να έπεσες σε χέρια άραγε καλά ή μήπως σε κακά;
( …)
Θα προτιμούσα τρεις φορές σε θέση μάχης να σταθώ με την ασπίδα πλάι μου
παρά να κάνω γέννα μια φορά!
Ποιος θα μπορούσε να έχει γράψει τέτοιους στίχους, αν όχι ένας δεινός ψυχολόγος, ένας «φεμινιστής», βαθύς και συμπονετικός αναλυτής της γυναικείας φύσης;
Φυσικά όλα αυτά θεωρήθηκαν σκανδαλώδη για την εποχή του – ο Ευριπίδης ουσιαστικά διέλυσε τον παλαιό δεσμό της τραγωδίας με τη θρησκεία και άλλαξε τον χαρακτήρα της, κάτι που βεβαίως δεν μπορούσε να τον κάνει ιδιαιτέρως δημοφιλή στους συγχρόνους του…
Πολλοί τον κατηγόρησαν για ασεβή και άθεο, αλλά εκείνος μαχόταν για την ανάδειξη της πνευματικότητας του θείου, για μια νέα έννοια του θεού – όπως επισημαίνει ο A. Lesky.
Εξαιτίας της εχθρικής στάσης των συμπολιτών του, ο Ευριπίδης το 408 πήγε στην αυλή του Αρχέλαου, φιλόμουσου βασιλιά της Μακεδονίας. Πέθανε το 406, σπαραγμένος από τα βασιλικά σκυλιά, και θάφτηκε μάλλον στην Πέλλα.
Οι Αθηναίοι, το 338 έστησαν τον ανδριάντα του στο Θέατρο του Διονύσου δίπλα στους των Αισχύλου και Σοφοκλή.
«Η γυναίκα και ο γυναικείος λόγος στον Ευριπίδη» είναι ένα σπουδαίο βιβλίο, σε μια έξοχη, πολύ προσεγμένη έκδοση. Είναι οπωσδήποτε ένα βιβλίο αναφοράς, που θα πρέπει να βρίσκεται σε κάθε βιβλιοθήκη.
