Με σενάριο βασισμένο στην βραβευμένη με Πούλιτζερ βιογραφία του Όπενχάιμερ (Martin J. Sherwin 2005: American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer, Oppenheimer), η πρόσφατη ταινία του Νόλαν επιχειρεί ανατομία στην προσωπικότητα του πιο αμφιλεγόμενου φυσικού – και γενικά επιστήμονα- του 20ου αιώνα. Η επιλογή του θέματος είναι συνεπής προς το ενδιαφέρον του σκηνοθέτη για προσωπικότητες με βαθιές εσωτερικές συγκρούσεις (Memento 2000, Insomnia 2002, The prestige 2006, Ο σκοτεινός ιππότης 2008, Inception 2010, Interstellar 2014, Tenet 2020, Δουνκέρκη 2017), για τη θεωρητική Φυσική (Interstellar) και για τον β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Δουνκέρκη) σε μία ταινία που φαίνεται ότι θα είναι το επόμενο blockbuster του.
Η ταινία ξετυλίγει το αφηγηματικό νήμα της με τις παλινδρομήσεις και τους εγκιβωτισμούς που χαρακτηρίζουν το κινηματογραφικό ύφος του Νόλαν ως προς τη διαχείριση του πραγματικού και του φιλμικού χρόνου. Ωστόσο σε αυτή την ταινία ο Νόλαν πρωτοτυπεί με την υποκειμενική αφήγηση του Όπενχάιμερ να αποτυπώνεται σε έγχρωμες σκηνές και την αντικειμενική -του ουδέτερου αφηγητή- σε ασπρόμαυρες. Μήπως η υποκειμενική μνήμη δεν είναι το χρώμα που βάζουμε στον κόσμο και τη ζωή μας;
Η αφήγηση παρακολουθεί την ανάπτυξη της προσωπικότητας του διάσημου (ή μήπως διαβόητου;) φυσικού από τα φοιτητικά χρόνια του, ώστε να αναδειχθούν πτυχές της σκέψης και του χαρακτήρα του οι οποίες ερμηνεύουν τη μετέπειτα συμπεριφορά και δράση του. Στόχος του σκηνοθέτη δεν είναι η αποκατάσταση της υστεροφημίας ούτε η αγιοποίηση του Όπενχάιμερ, όπως γράφτηκε με διάφορες αφορμές, αλλά η κατανόηση με την έννοια του «μπαίνω στη θέση του», όσο αυτό είναι εφικτό.
Η ταινία υποστηρίζει αυτή την κατανόηση με πολλούς τρόπους. Με την εστίαση στην ιδιοσυγκρασιακή προσωπικότητα του Όπενχάιμερ, η οποία προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην ιδιοφυή αντίληψη του φυσικού κόσμου, το ταλέντο στις γλώσσες και τη λογοτεχνία, τις πολιτικές ανησυχίες, την κοινωνική αδεξιότητα και τις ερωτικές αστοχίες, διαρκώς αναζητώντας νόημα στην επιστήμη, την τέχνη και τη ζωή. Αυτή ακριβώς η αναζήτηση υποδηλώνεται σαν ειρωνεία της τύχης και της ζωής του Όπενχάιμερ, επειδή το επιστημονικό του επίτευγμα με τη χρήση του έγινε αρχετυπικό παράδειγμα για τη σημασία της «ευθύνης του επιστήμονα», στιβαρό τεκμήριο της περίφημης πλατωνικής ρήσης «πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται» (Πλάτωνος, Μενέξενος 347a).
Με την ανάδειξη του χαρακτήρα της εποχής κατά την οποία αναπτύσσεται ο Όπενχάιμερ ως επιστήμονας, επαγγελματίας και άνθρωπος, σε φάση καμπής της Φυσικής, σε ευρύτερο περιβάλλον κορυφαίων θεωρητικών που άλλαξαν τη γνώση για τον μικρόκοσμο και τα όρια των εφαρμογών της, σε κοινωνική συνθήκη σταδιακά όλο και πιο επικίνδυνη για τους Εβραίους και σε πολιτική συγκυρία ανταγωνισμού με το αντίπαλο δέος της Σοβιετικής Ένωσης ο οποίος εξελίχθηκε σε ψυχρό πόλεμο και μάλιστα συγχρόνως με τον θερμό Β΄ Παγκόσμιο. Στο μεταπολεμικό στάδιο του ψυχρού πολέμου, μετά την συγκλονιστική εμπειρία της ατομικής βόμβας, ο Όπενχάιμερ πληρώνει το τίμημα της συναναστροφής του με ανθρώπους που θεωρούνται ότι διέπονται από πολιτικές ιδέες της άλλης πλευράς, με μία ανακριτική διαδικασία ψυχοφθόρα, στα όρια της διαπόμπευσης και προσβολής της επαγγελματικής και προσωπικής ζωής του, σε μία «ιερά εξέταση» του Μακαρθισμού η οποία οδήγησε στον αποκλεισμό του Όπενχάιμερ από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των Η.Π.Α. το 1954.
Τα χρόνια της νεότητας, της ανάπτυξης της φήμης και της επαγγελματικής κορύφωσης του «Όππι» είναι από τα πιο «ιστορικά» του 20ου αιώνα, τα πιο καθοριστικά για ό,τι ακολούθησε. Οι αναλύσεις και ερμηνείες των ιστορικών συνεχίζονται. Σε αυτές βασίζεται και συγχρόνως συμβάλλει η ταινία του Νόλαν. Γι’ αυτό περιέχει πολλά πρόσωπα. Και μάλιστα από δύο οπτικές γωνίες, του Όπενχάιμερ (έγχρωμες σκηνές) και του «ουδέτερου» αφηγητή (ασπρόμαυρές σκηνές). Στα πρόσωπα αυτά ανήκουν οι συνάδελφοι του Όπενχάιμερ (τον αποκαλούν «Όππι»), που βρίσκονται ανάμεσα στο δέος και τον φθόνο ως προς αυτόν, φυσιογνωμίες όπως ο θρυλικός νομπελίστας Νιλς Μπορ, ο πολύς Χάιζενμπεργκ, αλλά και ο Άινστάιν, μορφές όπως ο στρατιωτικές διοικητής του «πρότζεκτ Μανχάταν» Leslie Groves (Matt Damon) και ο πρόεδρος της αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας των Η.Π.Α. Lewis Strauss (Robert Downey Jr.) και τις γυναίκες της ζωής του, την αλκοολική σύζυγο Katherine “Kitty” Puening (Emily Blunt) και την τραγική ερωμένη Jean Tatlock (Florence Pugh). Αυτά τα πρόσωπα πλαισιώνονται από πλήθος μορφών που στοιχειοθετούν το περιβάλλον και το κλίμα αυτών των χρόνων στα οποία παιζόταν, εκτός από τον νικητή του πολέμου και ο μεταπολεμικός ρυθμιστής των πραγμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η Ιαπωνία έπρεπε να συνθηκολογήσει άνευ όρων. Το είχε υποσχεθεί ο πρόεδρος Ρούζβελτ μετά την επίθεση των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ. Αφενός όμως οι Ιάπωνες ήταν πολύ σκληροί για να πεθάνουν, αφετέρου η Γερμανία ετοίμαζε επίσης βόμβα με άλλο κλιμάκιο επιφανών φυσικών. Το κυνήγι του χρόνου αναπαρίσταται αριστοτεχνικά με την αναλογία της κλεψύδρας και παραπομπή στις οντότητες της πυρηνικής Φυσικής κατά τη διάρκεια των σκηνών μέχρι τη δοκιμή «Τρίνιτι». Τα αποτελέσματα των διάφορων επιλογών τις οποίες πιθανολογούσε ή δοκίμαζε το κλιμάκιο στην έρημο του Νέου Μεξικού υπό τη διεύθυνση του Όπενχάιμερ (Πρότζεκ Μανχάταν) οπτικοποιούνται ώστε να αντιλαμβάνεται ο θεατής το είδος των διλημμάτων που αντιμετωπίστηκαν, τα στάδια της όλης πιεστικής και επίπονης διαδικασίας. Στο επίπεδο του ήχου της ταινίας αποδίδονται η αγωνία και τα διλήμματα του Όπενχάιμερ με την ευρηματική μουσική του Λούντβιχ Γιόρανσον η οποία αναπτύσσεται από σόλο βιολί σε μεγάλο μουσικό σύνολο, με κάθε προστιθέμενο όργανο να αντιστοιχεί σε πτυχή της πολύπλοκης συνθήκης του Όπενχάιμερ κατά την διαδρομή της ιδιοφυίας του στην προοπτική του τρόμου ως «πατέρα της ατομικής βόμβας». «Τώρα έγινα ο θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων», απαγγέλλει ο ίδιος έναν από τους στίχους από το Μπαγκαβάτ Γκίτα, ιερό κείμενο του Ινδουισμού, μέρος του ινδικού έπους Μαχαμπαράτα.
Σημειωτέον ότι η ταινία έχει γυριστεί σε Imax φιλμ 65 και 70 χιλιοστών καθώς ο Νόλαν επιμένει στα αναλογικά μέσα γυρισμάτων. Η δεξιοτεχνία του κινηματογραφιστή είναι για τον Νόλαν πιο σημαντική, και τελικά όντως πιο εντυπωσιακή, από τα ψηφιακά εφέ. Γι’ αυτό, στην κινηματογράφηση της δοκιμής Τρίνιτι, της πρώτης δοκιμαστικής έκρηξης ατομικής βόμβας, η ομάδα των ειδικών εφέ κατασκεύασε έναν μικρό εκρηκτικό μηχανισμό, την έκρηξη τον οποίου βιντεοσκόπησαν από πολύ κοντά, σε ένα παιχνίδι προοπτικής, όπως πειραματιζόταν ο Νόλαν με απλά υλικά από τα παιδικά του χρόνια. Με ανάλογο τρόπο, η ταινία αναπαριστά, πειστικά και θεαματικά, όψεις της κβαντικής δυναμικής και της κβαντικής φυσικής.
Η αλήθεια είναι ότι ο θεατής χρειάζεται να γνωρίζει αρκετά σχετικά με τα πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα στα οποία αναφέρεται ή τα οποία αναπαριστά η ταινία, ή να ανατρέξει σε πληροφορίες για αυτά αφού δει την ταινία. Σε μία πιθανή αξιοποίηση της ταινίας σε σχολική τάξη, θα πρέπει να γίνουν επιλογές σκηνών, σε συνδυασμό με προεργασία πριν και εργασία μετά την προβολή τους.
Η ταινία «Όπενχάιμερ» δεν είναι ένα ακόμη βιογραφικό δράμα, αλλά μύηση σε ένα από τα πιο παράτολμα εγχειρήματα και εφιαλτικά συμβάντα της πρόσφατης Ιστορίας που αναμετρήθηκαν με την ηθική και την ύβρη των ανθρώπινων ανταγωνισμών. Πολύ περισσότερο και από αυτό, περιέχει πολλούς από τους λόγους για τους οποίους βλέπουμε κινηματογράφο.
Πηνελόπη Παπαϊωάννου, φιλόλογος, Μ.Α.
