Παλαιοτερα διατύπωσα την άποψη πως η γενική εικόνα των δημοσιευμένων θεατρικών έργων διαφέρει σημαντικά από αυτήν των έργων που έχουν παρασταθεί, επειδή υπάρχει μια σειρά από έργα που έχουν τυπωθεί, αλλά δεν βρήκαν το δρόμο τους προς τη σκηνή και, αντίστροφα, έργα που έχουν παρασταθεί, αλλά δεν έφτασαν ποτέ στο τυπογραφείο.1 Αυτό το θέμα της διαφοράς, στα τόσα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από τότε, έχει βελτιωθεί σημαντικά και η σύγκλιση των τυπωμένων δραμάτων με τα παριστανόμενα έργα πλησιάζει πλέον σε μια κάποια ταύτιση, στον βαθμό που δε θα βρεθεί εύκολα έργο που να έχει παρασταθεί και να μην δημοσιεύεται μετά, πράγμα που μοιάζει να είναι ο κανόνας, ενώ το αντίστροφο, έργο να έχει πρώτα δημοσιευτεί και μετά παρασταθεί, είναι μάλλον η εξαίρεση. Βεβαίως, αυτές είναι απλώς τάσεις και διαφέρουν από κατηγορία σε κατηγορία του θεάτρου (π.χ. τα κείμενα του εμπορικού θεάτρου ή των επιθεωρήσεων δεν βρίσκουν τόσο εύκολα το δρόμο τους προς το τυπογραφείο).
Αλλά στο μελέτημα αυτό μας ενδιαφέρει μια άλλη παράμετρος: η ετεροχρονία, δηλαδή η χρονική απόσταση μεταξύ δημοσίευσης και παράστασης ή και αντίστροφα, στις περιπτώσεις εκείνες όπου το θεατρικό κείμενο πήγε στο τυπογραφείο και στη σκηνή (στην περίπτωση του Ευαγγελάτου η διττή υπόσταση του κειμένου συμπίπτει απόλυτα, γιατί δημοσίευε πάντα τη διασκευή στα Προγράμματά του, μια πρακτική που ακολούθησαν και μερικά άλλα θέατρα).2 Υπάρχει βέβαια και μια άλλη παράμετρος που έχει ενδιαφέρον: η χρονική απόσταση μεταξύ σύνθεσης του κειμένου και παράστασης ή μεταξύ γραφής του έργου και δημοσίευσης, παρά- μετρος επίσης σημαντική για τη μελέτη των ρυθμών της πρόσληψης της νεοελληνικής δραματογραφίας. Ιδίως όταν αναλύουμε και παλαιότερες εποχές από αυτήν την άποψη, το φαινόμενο μιας τέτοιας ετεροχρονίας ή ασυμμετρίας της πρόσληψης είναι μάλλον ο κανόνας. Ο Παλαμάς, για παράδειγμα, στο περίφημο άρθρο του «Για το δράμα, όχι για το θέατρο»,3 συνιστά οι θεατές να διαβάσουν (να «μελετήσουν») οπωσδήποτε το κείμενο του έργου μετά την παράσταση. Και εδώ το πράγμα διαφέρει από είδος σε είδος: ενώ τα δραματικά έργα «αξιώσεων», με λογοτεχνική υπόσταση, υπήρχαν συνήθως ήδη εκδομένα, οι επιθεωρήσεις πολύ συχνά έπρεπε να περιμένουν τις εκδόσεις της Λίλας Μαράκα και του Θόδωρου Χατζηπανταζή, για να είναι τα κείμενα προσιτά σ’ ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.4 Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε και δραματικά έργα «αξιώσεων» τα οποία έχουν μείνει σε χειρόγραφη μορφή.5 Με τη μνημειώδη βιβλιογραφία της Χρυσοθέμιδος Σταματοπούλου-Βασιλάκου διαθέτουμε τώρα έναν ασφαλή και εξαντλητικό οδηγό για τον Μεσοπόλεμο 6 και με τη βιβλιογραφία των Φίλιππου Ηλιού και Πόπης Πολίτη καλύπτουμε σχεδόν όλο τον 19ο αιώνα·7 ο προβληματισμός βέβαια αφορά και τις θεατρικές μεταφράσεις: εκεί μας καλύπτουν οι δύο βιβλιογραφίες του Κ. Κασίνη για τον 19ο και τον 20ό αιώνα (2006, 2013)8.
Για το παραστασιολόγιο, διαθέτουμε για τον 19ο αιώνα την απογραφή από τον ελληνικό Τύπο της ερευνητικής ομάδας γύρω από τον Θ. Χατζηπανταζή,9 την απογραφή του ρεπερτορίου των παραστάσεων της Ε.Α. Δελβερούδη ώς το 1922,10 της Α. Βασιλείου για τον Μεσοπόλεμο11 (και του Μ. Σειραγάκη για το ελαφρό μουσικό θέατρο)12 και ύστερα, για το ξένο ρεπερτόριο, τη δίτομη μονογραφία του Γρ. Ιωαννίδη,13 που βασίζεται στη διδακτορική του διατριβή14.
Με την ύπαρξη τόσων εργαλείων, το θέμα επιτρέπει πλέον μια συστηματική αντιμετώπιση και ακόμα και μια τυπολογική κατάταξη των πρακτικών που επικρατούσαν σε κάθε εποχή και σε κάθε είδος του θεάτρου. Μολοντούτο, το πράγμα φαίνεται πιο σύνθετο, γιατί υπάρχουν πολλές άτυπες μορφές και περιπτώσεις και από συγγραφέα σε συγγραφέα οι αιτίες και τα κίνητρα της ανισοχρονίας των μορφών της πρόσληψης διαφέρουν σημαντικά. Υπάρχει, βέβαια, και ο παράγοντας της ποιότητας, τόσο της παράστασης όσο και της έκδοσης: οι παραστάσεις του 19ου αιώνα είναι όλες ερασιτεχνικές, των μπουλουκιών προς το τέλος του αιώνα, ημιεπαγγελματικές με τη διαμόρφωση ρουτινιερικών πρακτικών,15 και οι εκδόσεις που έπονται της παράστασης βρίθουν από αβλεψίες μιας αξιοπρόσεκτης τυπογραφικής αμέλειας16 (ένας κανόνας από τον οποίο αποκλίνουν μόνο τα ποιητικά δράματα τύπου Παν. Σούτσου ή δράματα «αξιώσεων», όπως του Σπ. Βασιλειάδη και του Δημ. Βερναρδάκη, των οποίων την τυπογραφική φροντίδα είχαν συνήθως οι ίδιοι οι ποιητές). Οι εκδόσεις δεν φανερώνουν μόνο περίεργες ορθογραφικές πρακτικές και συνήθειες, αλλά δυσκολεύονται και στην απόδοση των τοπικών ιδιωμάτων με ενιαία ορθογραφία.17 Η νέα έκδοση τέτοιων κειμένων δημιουργεί λεπτά φιλολογικά προβλήματα, καθώς, από τη μια, πρέπει να εξοβελιστούν τα σφάλματα και οι ορθογραφικές πρακτικές που «βγάζουν μάτι» για τον σημερινό αναγνώστη, από την άλλη, η εξομάλυνση με τις σημερινές ορθογραφικές συμβάσεις δεν πρέπει να φτάσει στο σημείο να χάσει το κείμενο την «αύρα» της ιστορικότητας.18
Έτσι, η ανάλυση του προβληματισμού θα περιοριστεί σε ορισμένες χαρακτηριστικές ή και ακραίες περιπτώσεις που αναδεικνύουν την ανάγκη μιας ευρύτερης αντιμετώπισης του θέματος, τώρα που υπάρχουν και αρκετά βοηθήματα και εργαλεία, βιβλιογραφικά των εκδόσεων και παραστασιολογικά, ακόμα και για μια στατιστική ανάλυση. Ωστόσο, η χρησιμότητα ενός τέτοιου εγχειρήματος μένει να αποδειχτεί. Πιο εύκολα εντοπίζονται οι περιπτώσεις σημαντικής ετεροχρονίας ή ανισοχρονίας, όπου το ασύμμετρο της πρόσληψης είναι φανερό. Mερικά παραδείγματα: Ο Χάσης του Γουζέλη έκανε 65 χρόνια για να πάει στο τυπογραφείο (1860), ενώ παιζόταν στη Ζάκυνθο σε διάφορες εκδοχές ήδη πριν από το 1800,19 ενώ τα Κορακίστικα του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού, γλωσσική σάτιρα ενάντια στον Κοραή, δημοσιεύονται το 1813, παίζονται όμως μόνο μία φορά, στην Επαγγελματική Σχολή Θεάτρου σε σκηνοθεσία του Φώτου Πολίτη το 192920 (το άνοιγμα είναι πάνω από εκατό χρόνια). Αντίθετα, η Βαβυλωνία, επίσης γλωσσική σάτιρα, του Βυζάντιου κυκλοφορεί σχεδόν αμέσως σε δύο εκδόσεις (1836 και 1840) και παίζεται άπειρες φορές έως σήμερα ακόμα.21 Η τύχη των τραγωδιών του Ζαμπέλιου είναι διαφοροποιημένη: ενώ οι πρώτες τραγωδίες του χρονολογούνται ακόμα πριν από την Επανάσταση, όλες μαζί εκδίδονται μόλις το 1860 σε μια μεταθανάτια έκδοση.22 Παρόμοια είναι και η τύχη των έργων του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή: το πρώτο του δραματικό έργο Φροσύνη, γραμμένο στα χρόνια της Επανάστασης, δημοσιεύεται το 1837, ενώ το σύνολο της δραματικής και μεταφραστικής του παραγωγής δημοσιεύεται στους 19 τόμους των Απάντων του το 1874-1889.23
Μια άλλη σηματική παράμετρος είναι η επιτυχία (βλ. τη διαφορά ανάμεσα στα Κορακίστικα και τη Βαβυλωνία).
Έργα με σημαντική επιτυχία, όπως η αρχαϊστική Γαλάτεια, που πέτυχε ως το 1925 τουλάχιστον 150 παραστάσεις, βρίσκει το 1872 αμέσως τυπογραφείο λόγω της ποιητικής φύσης της (και ανεβαίνει αμέσως στη σκηνή),24 ενώ ο Καρπάθιος ή ο κατά φαντασίαν ερωμένος, χωρίς θεατρική επιτυχία, ταλαιπωρείται στα τυπογραφεία δύο φορές χωρίς να ανακάμψει (το 1857 πιθανώς παράσταση ως μονόπρακτο, το 1862 πρώτη έκδοση ως τρίπρακτο, το 1886 δεύτερη έκδοση, μεταθανάτια, από τον γιο του Σωτ. Κουρτέση).25 Άτυχη ήταν και η Τρισεύγενη του Παλαμά, που τυπώθηκε το 1903 αλλά τρόμαξε τον Χρηστομάνο και δεν το ανέβασε όπως είναι·26 η πανηγυρική της αναγνώριση και ως θεατρικό έργο αργεί ώς το 1963 (οι παραστάσεις του 1915 και του 1935 μάλλον ως αποτυχίες πρέπει να χαρακτηριστούν).27 Τελείως ειδικές περιπτώσεις αποτελούν ο Σικελιανός, ο Καζαντζάκης28 και ο Πρεβελάκης,29 αλλά και δραματουργοί που βρίσκονταν πιο κοντά στη σκηνική πράξη, όπως ο Τερζάκης και ο Θεοτοκάς.30 Τα πρώιμα έργα του Καμπανέλλη αργούν πολύ να βρουν το δρόμο προς τη σκηνή (αλλά και το τυπογραφείο,31 με εξαίρεση το έργο Χορός πάνω στα στάχυα, που παίχθηκε ήδη το 1950 από το Θίασο Πρόζας του Αδαμ. Λεμού 32). Μόλις το 1957, με τη ρεαλιστική τριλογία της Αυλής των Θαυμάτων (Η έβδομη μέρα της δημιουργίας, Η ηλικία της νύχτας), υπάρχει κάποια συγχρονία της πρόσληψης ως κείμενο και παράσταση,33 όπως και με το Παραμύθι χωρίς όνομα.34 Ο Καμπανέλλης είναι καλό παράδειγμα για το πως τα έργα του ενός και ίδιου συγγραφέα μπορεί να έχουν τελείως διαφορετική τύχη· εδώ ο παράγοντας «επιτυχία» παίζει καθοριστικό ρόλο.35
Με τη Μαργαρίτα Λυμπεράκη και τον Βασίλη Ζιώγα μπαίνει στο παιχνίδι και ο παράγοντας πρόσληψη στο εξωτερικό. Στην πρώτη περίπτωση, το έργο L’autre Alexandre εκδίδεται το 1957 στο Παρίσι και παρασταίνεται την ίδια χρονιά στην Alliance Française, ενώ η ελληνική εκδοχή δημοσιεύεται το 1964 (στο περιοδικό Θέατρο του Κ. Νίτσου) και ανεβαίνει το 1977 στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου (υπάρχει και δεύτερη έκδοση το 1986 και τρίτη το 1999).36
Στη δεύτερη περίπτωση, του Βασίλη Ζιώγα, μερικά από τα Μονόπρακτα του Παρισιού (1956/57, εκδίδονται μόλις το 1990) ανεβαίνουν πρώτα στον γερμανόφωνο χώρο37, ενώ το Προξενιό της Αντιγόνης σταδιοδρομεί εκεί σε διάφορες πόλεις (1969-1981), ώσπου να παρασταθεί το 1977 στη Νέα Σκηνή του Εθνικού.38
Την ίδια τύχη είχαν και Τα εφτά κουτιά της Πανδώρας (1978, 1981) που ανέβηκαν πρώτα στη Βιέννη (1982), πριν δει η Ελλάδα το έργο (1996). Στην περίπτωση του Ζιώγα παρατηρείται και μια σημαντική καθυστέρηση της έκδοσης των έργων του.39
Ακραίο παράδειγμα μιας τέτοιας ασύμμετρης πρόσληψης είναι ο Δημήτρης Δημητριάδης: το πρώτο του έργο Η τιμή της ανταρσίας στη μαύρη αγορά παίζεται το 1968 στο Παρίσι και δημοσιεύεται σε γαλλική εκδοχή ήδη το 1967,40 ενώ στην Ελλάδα δεν έχει παιχθεί ποτέ στη σκηνή και εκδίδεται για πρώτη φορά το 1981.41
Εδώ τίθεται, βέβαια και πλέον, το θέμα της κει- μενικής ταυτότητας των διαφόρων παραλλαγών και διασκευών, σε ποιο βαθμό μιλάμε, ακόμα και στη μετάφραση, για το ίδιο έργο. Όλα τα έργα έως το Η αρχή της ζωής δεν έχουν παιχθεί ποτέ στη σκηνή.42 Μόλις μετά το 1995, αρχίζει μια διστακτική πρόσληψη στη σκηνή, η οποία μετά το millennium επιταχύνεται με θεαματικό τρόπο.43 Αυτή η ιδιαιτερότητα όμως έχει να κάνει, στα πρώτα έργα του, τόσο με τις σκηνογραφικές απαιτήσεις, που ήταν απαγορευτικές για ένα συμβατικό θέατρο, όσο και με το περιεχόμενο, το οποίο δεν υποσχόταν κάποια θετική ανταπόκριση εκ μέρους του κοινού, γιατί τα πολυπρόσωπα έργα με τις σκηνές του «θεάτρου εν θεάτρω» και με τη μεταμοντέρνα γραφή απέκλιναν πολύ από το συνηθισμένο λογοκεντρικό μοντέλο του νεοελληνικού μεταπολεμικού θεατρικού έργου.
Άνιση ήταν και η πρόσληψη ορισμένων θεατρικών έργων του Παύλου Μάτεσι.44 Ο κατά πολύ αυξανόμενος αριθμός των θεατρικών σχημάτων στην επικράτεια, και κυρίως στην Αθήνα, πριν και μετά τη στροφή του 21ου αιώνα, μαζί με την κοινή τάση της προτίμησης του ελληνικού έργου απέναντι στο μεταφρασμένο και διασκευασμένο ξένο, έχουν αλλάξει τις παραμέτρους της πρόσληψης, όπως και η πληθώρα των μικρών εκδοτικών οίκων, που δίνουν την ευκαιρία μιας εκτύπωσης με χαμηλό κόστος, μια ευκολία που στην εποχή της μονοτυπίας αποτελούσε ένα σημαντικό εμπόδιο για τη δημοσίευση θεατρικών κειμένων. Έτσι εξηγείται, ώς ένα βαθμό, και η σύγκλιση των δύο βασικών τρόπων πρόσληψης ενός θεατρικού έργου: ως σκηνικής παράστασης ή και ως αναγνωστικού κειμένου. Η θεατρική κριτική στον Τύπο βασίζεται συνήθως στην παρακολούθηση παράστασης, η λογοτεχνική ή επιστημονική μελέτη όμως χρειάζεται το σταθερό κείμενο.
1 Β. Πούχνερ, «Tο θέατρο στη μεταπολεμική Eλλάδα», Παρνασσός, τόμ. Λ ́, 1988, σσ. 386-398 και ως «Tο δράμα στη μεταπολεμική Eλλάδα», Eλληνική Θεατρολογία. Δώδεκα Mελετήματα, Aθήνα, Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης, 1988, σσ. 419-433, καθώς και «Tο θεατρικό έργο στη μεταπολεμική Eλλάδα. Mια προσέγγιση», Eκκύκλημα, τχ. 24, 1990, σσ. 40-45 (4ο).
2 Για τη σημασία των διασκευών αυτών, βλ. Β. Πούχνερ, «H διασκευή της Eρωφίλης του Γεωργίου Xορτάτση από το Aμφι-θέατρο στο Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Kρήτης 1996, ήτοι Tι κερδίζει και τι χάνει ο σύγχρονος σκηνοθέτης στην προσαρμογή ενός αριστουγήματος της κλασικίζουσας δραματουργίας στους ρυθμούς της εποχής μας;», O μίτος της Aριάδνης. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα, Aθήνα, Εστία, 2001, σσ. 181-205 και του ίδιου, «Η βαθύτερη ενότητα του σκηνοθετικού, δραματουργικού και ιστορικοφιλολογικού έργου του Σπ. Ευαγγελάτου», Γ. Βαρζελιώτη, Π. Μαυρομούστακος (επιμ.), Σκηνή και Αμφιθέατρο. Αφιέρωμα στον Σπύρο Α. Ευαγγελάτο. Πρακτικά Συνεδρίου. Αθήνα 7-9 Μαρτίου 2016, Αθήνα, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ, 2018, σσ. 163-182.
3 Βλ. Κ. Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 6, Αθήνα, Γκοβόστης, χ.χ., σσ. 333-350 και για ανάλυση Β. Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το θέατρο, Αθήνα, Καστανιώτης, 1995, σσ. 123 εξ.
4 Λ. Μαράκα, Ελληνική Θεατρική Επιθεώρηση 1894-1926. Τέσσερα κείμενα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000, τόμ. Α ́ και Β ́ (978 σ.)· Θ. Χατζηπανταζής, Λ. Μαράκα, Η Αθηναϊκή Επιθεώρηση, τόμ. 3, Αθήνα, Ερμής, 1977.
5 Αναφέρω στο σημείο αυτό κυρίως τα έργα που έχουν δημοσιευτεί στην Παράβασιν: Κ. Πετράκου, «Το “πρώτο” θεατρικό έργο του Φώτου Πολίτη», Παράβασις, τόμ. 3, 2002, σσ. 221-256, Β. Γεωργοπούλου, Κ. Πετράκου, «Πειό ευγενικός. Το πρώτο θεατρικό έργο της Γαλάτειας Καζαντζάκη”, ό.π., τόμ. 4, 2002, σσ. 221-251, Κ. Πετράκου, «Το πρώτο θεατρικό έργο του Βασίλη Ρώτα: Τα αποπαίδια της μοίρας», ό.π., τόμ. 5, 2004, σσ. 125-225, Γ. Π. Πεφάνης, «Από την εμπειρία του στρατοπέδου στη θεατρική γραφή. Ο Κρυφός Ήλιος του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Πρώτη παρουσίαση», ό.π., τόμ. 6, 2005, σσ. 141-196, Β. Γεωργοπούλου, «Η τρίαινα ή όλα μοιραία: ένα επιστημονικό δράμα του Ν. Λιβαδά», ό.π., τόμ. 8, 2008, σσ. 79-126, Θ. Πυλαρινός, «Η Πενθέρα του Τερεντίου σε Μετάφραησ Αντωνίου Μάτεσι», ό.π., τόμ. 9, 2009, σσ. 499-532, του ίδιου, «Ο Δημοφών του Μεταστάσιου σε μετάφραση του προσολωμικού Ιωάννη Καντούνη», ό.π., τόμ. 9, 2009, σσ. 533-586, του ίδιου, «Ο Αρταξέρξης του Πέτρου Μεταστάσιου, μεταφρασμένος στην απλοελληνική από τον Προσολωμικό Ιωάννη Καντούνη (1731-1817)», ό.π., τόμ. 10, 2010, σσ. 377-430, J. Bidermann, «Cenodoxus (Ο Κενόδοξος) 1609», εισαγωγή Β. Πούχνερ, μτφρ. Σ. Αλαγκιοζίδου, ό.π., τόμ. 11, 2013, σσ. 25-96, Γρ. Ιωαννίδης, «Άγνωστα (;) έργα του Βασίλη Ζιώγα. Η “ιατρική κωμωδία” Μούμια (1959)», ό.π., τόμ. 12/2, 2014, σσ. 181-222 και πέντε διαφορετικά έργα στον τόμο 13/2, 2015, σσ. 239-592 κτλ. Βλ. επίσης Αρετή Βασιλείου, «Το χειρόγραφο της ιστορικής τραγωδίας Ίσαυροι/Εικονοκλάσται του Κλέωνος Ραγκαβή (1887) και η παράστασή της από το “Βασιλικόν Θέατρον” (1904)», Σκηνή, τχ. 7, Θεσσαλονίκη 2016, σσ. 1-27, κείμενο σσ. 28-234, Αρετή Βασιλείου, Τρυγών η φιλέρημος. Το θέατρο του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη και η αναζήτηση της καλλιτεχνικής και εθνικοθρησκευτικής ταυτότητας στο τελευταίο τέταρτο του 19ου και το πρώτο του 20ού αιώνα, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015.
6 Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Ελληνική Βιβλιογραφία Θεατρικών Έργων Διαλόγων και Μονο- λόγων: 1900-1940, Πέτρος Βραχιώτης (επιμ.) πρόλογος Βάλτερ Πούχνερ, Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη/Θεατρική Βιβλιοθήκη αρ.11, 2020, 1760 σελ. (τόμ. Α ́ 880 σελ., τόμ. Β ́ 880 σελ.).
7 Φίλιππος Ηλιού, Ελληνική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα: Βιβλία, φυλλάδια, τόμ. Α ́: 1801-1818, Αθήνα, Βιβλιολογικό Εργαστήρι/Ε.Λ.Ι.Α., 1997, τόμ. Β ́: 1819-1832, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2011· Φίλιππος Ηλιού, Πόπη Πολέμη, Ελληνική Βιβλιογραφία 1864-1900: Συνοπτική αναγραφή, 4 τόμ. Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 2006. Το κενό καλύπτει η γενική βιβλιογραφία των Δ.Σ. Γκίνη και Β.Γ. Μέξα, Ελληνική βιβλιογραφία 1800-1863, 3 τόμ., εν Αθήναις 1939-1957, και η θεατρική βιβλιογραφία της Γ. Λαδογιάννη-Τζούφη, Αρχές του νεοελληνικού θεάτρου: Βιβλιογραφία των εντύπων εκδόσεων 1637-1879, Ιωάννινα 1982 (νεότερη έκδοση Αθήνα 1996, Δρώμενα, Παράρτημα 2), η οποία χρειάζεται όμως αναθεώρηση και συμπλήρωση. Για την εξειδίκευση ως προς τα θεατρικά κείμενα, βλ. Βλ. Β. Πούχνερ, Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Βιβλιογραφικές ασκήσεις στην ελληνική δραματουργία, πρωτότυπη και μεταφρασμένη, του 19ου αιώνα (1864-1900): Οι αυτοτελείς εκδόσεις», Παράβασις, τόμ. 10, 2010, σσ. 309-375· Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Ελληνική βιβλιογραφία μονόπρακτων έργων του 19ου αιώνα», Παράβασις, τόμ. 4, 2002, σσ. 87-220· της ίδιας, «Κατάλογος θεατρικών έργων στη Σμύρνη 1800- 1922: Πρωτότυπα – Μεταφράσεις», Το θέατρο στην καθ’ ημάς Ανατολή: Κωνσταντινούπολη-Σμύρνη. Οχτώ μελετήματα, Αθήνα, Πολύτροπον, 2006, σσ. 297-364.
8 Κ. Γ. Κασίνης, Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας ΙΘ ́-Κ ́αι., 2 τόμ., Αθήνα, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 2006, 2013.
9 Θ. Χατζηπανταζής, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως. Το χρονικό της ανάπτυξης του ελληνικού επαγγελματικού θεάτρου στο ευρύτερο πλαίσιο της Ανατολικής Μεσογείου από την ίδρυση του ανεξάρτητου κράτους ώς τη Μικρασιατική Καταστροφή, τόμ. Α2: 1828-1875, Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2002 και τόμ. Β2: 1876- 1897, Ηράκλειο, ΠΕΚ, 2012.
10 Ε.-Ά. Δελβερούδη, Le repertoire original présenté sur la scene athènienne 1901-1922, Thèse de doctorat, Université Paris IV-Sorbonne, Paris 1982.
11 Α. Βασιλείου, Εκσυγχρονισμός ή παράδοση: Το θέατρο πρόζας στην Αθήνα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2005.
12 Μ. Σειραγάκης, Το ελαφρό μουσικό θέατρο στην Αθήνα του Μεσοπολέμου: 1922-1940, 2 τόμ., Αθήνα, Καστανιώτης, 2009.
13 Γρ. Ιωαννίδης, Ξένοι συγγραφείς στο ελληνικό θέατρο (1945-1967). Από τη μεριά των παραστάσεων, Αθήνα, Ηρόδοτος, 2014, και του ίδιου, Ξένοι συγγραφείς στο ελληνικό θέατρο (1945-1967). Από τη μεριά της δραματουργίας, Αθήνα, Ηρόδοτος, 2018.
14 Γρ. Ιωαννίδης, Η πρόσληψη του ξένου ρεπερτορίου και οι επιδράσεις του στη διαμόρφωση του ελληνικού θεάτρου μετά τον Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2006.
15 Αυτή είναι και η μεθοδολογική επιφύλαξη που μπορεί κανείς να διατυπώσει για το παραστασιολόγιο της ερευνητικής ομάδας γύρω από τον Χατζηπανταζή, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως.
16 Β. Πούχνερ, «Εκδοτικά προβλήματα σε δραματικά κείμενα και σε θεατρικές μεταφράσεις του 18ου και 19ου αιώνα (1790-1850)», Ράμπα και παλκοσένικο. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα, Αθήνα, Πορεία, 2004, σσ. 173-204.
17 Για το θέμα, βλ. Β. Πούχνερ, H γλωσσική σάτιρα στην ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα. Γλωσσοκεντρικές στρατηγικές του γέλιου από τα «Kορακιστικά” ώς τον Kαραγκιόζη, Aθήνα, Πατάκης, 2001.
18 Φ. Ηλιού, «Η “διόρθωση” των κειμένων: ιστορική διάσταση και κακές πρακτικές», Τα Ιστορικά, τόμ. 17, τχ. 32, Ιούνιος 2000, σσ. 3-10. Για το θέμα της διαμόρφωσης της εκδοτικής πολιτικής ανάλογα με τη φύση και την κατάσταση του προς έκδοση θεατρικού κειμένου, βλ. Β. Πούχνερ, «Εκδοτικοί προβληματισμοί σε ελληνικά θεατρικά κείμενα της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας», Συμπτώσεις και αναγκαιότητες. Δώδεκα θεατρο- λογικά μελετήματα, Αθήνα, Παπαζήσης, 2008, σσ. 43-66 και του ίδιου, «Problems in editing Greek dramatic texts of the era of Venetian and Osmanic rule”, Chr. Maltezou, A. Tzavara & D. Vlassi (eds.), I Greci durante la venetocrazia: Uomini, spazio, idee (XIII-XVIII sec.). Atti del Convegno Internazionale di Studi, Venezia, 3-7 dicembre 2007, Venezia 2009, σσ. 689-699.
19 Το έργο γράφτηκε το 1794, γιατί ο Σπ. Δε Βιάζης εντόπισε αυτόγραφο χειρόγραφο με ημερομηνία πρώτη Ια- νουαρίου 1795, βλ. Διονύσης Σέρρας (επιμ.), Δημητρίου Γουζέλη, Ο Χάσης. Διασκευή Κ. Πορφύρα, Ζάκυνθος, Επτανησιακά Φύλλα, 2017. Ένδειξη για τέτοιες παραστάσεις είναι η ύπαρξη μιας διασκευής του έργου απο τον Διον. Λουκίσα, βλ. Γλ. Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, Ανέκδοτος Ζακυνθινή κωμωδία του Διον. Λουκίσα, Αθήνα, 1965.
20 Β. Πούχνερ, Ανθολογία Νεοελληνικής Δραματουργίας, τόμ. Α ́, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2006, σ. 426.
21 Για τις επανεκδόσεις της δεύτερης έκδοσης, βλ. Πούχνερ, Ανθολογία Νεοελληνικής Δραματουργίας, τόμ. Β ́, Αθήνα ΜΙΕΤ 2006, σσ. 258 κ. εξ.
22 Β. Πούχνερ, «Ζαμπέλιος, Ιωάννης”, Λεξικό νεολληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Πατάκης, 2007, σσ. 763 κ. εξ.
23 Μερικά από τα δράματά του σταδιοδρόμησαν και στο εξωτερικό, βλ. Β. Πούχνερ, «Μια σημαντική πηγή της ιστορίας του ελληνικού θεάτρου του 19ου αιώνα. Τα Απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (1894/95, 1930)», Καταπακτή και υποβολείο. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα, Αθήνα, Ergo, 2002, σσ. 81-151.
24 Βλ. το πληρέστερο παραστασιολόγιο στον Β. Πούχνερ, «Γαλάτεια και Τρισεύγενη. Η εξαιρετική γυναίκα στα όρια της ανθρώπινης κοινωνίας”, Ράμπα και Παλκοσένικο, σσ. 403-437, ιδίως σσ. 411-418.
25 Πούχνερ, Ανθολογία Β ́, σσ. 274, 280.
26 Για το θέμα υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία.
27 Για την πρόσληψη της Τρισεύγενης, βλ. λεπτομερειακά Πούχνερ, Ο Παλαμάς και το θέατρο, σσ. 275-590. Για την παράσταση του 1963, βλ. και Μ. Σειραγάκης, «Η Τρισεύγενη του Κωστή Παλαμά στο ΚΘΒΕ (1963)», Neograeca Bohemica, 16, 2016, σσ. 49-72.
28 Κ. Πετράκου, Ο Καζαντζάκης και το θέατρο, Αθήνα, Μίλητος, 2005.
29 Μ. Βοσταντζή, Το θέατρο του Παντελή Πρεβελάκη, Αθήνα, Οι εκδόσεις των Φίλων, 1985.
30 Κ. Πετράκου, Ο Θεοτοκάς του θεάτρου, Αθήνα, Μίλητος, 2017.
31 Λεπτομερειακά στοιχεία στον Β. Πούχνερ, Τοπία Ψυχής και Μύθοι Πολιτείας. Το θεατρικό σύμπαν του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Αθήνα, Παπαζήση, 2010.
32 Ό.π., σσ. 131 κ. εξ.
33 Ό.π., σσ. 287-383.
34 Ό.π., σσ. 384 κ. εξ.
35 Πούχνερ, Τοπία Ψυχής και Μύθοι Πολιτείας.
36 Προέρχεται από το μυθιστόρημα Ο άλλος Αλέξανδρος, 1950, 1971, 1979, 1995 (γαλλικά 1953, αγγλικά New York 1959). Το Les Danaides εκδίδεται στο Παρίσι, Gallimard, το 1963, παίζεται στο Παρίσι το 1973 και 1984, ελληνική εκδοχή στον συλλογικό τόμο Μυθικό θέατρο (μαζί με τη Γυναίκα του Κανδαύλη [1954, 1955] και Το μυστρικό κρεββάτι [γαλλικά 1967, ελληνικά 1972) το 1980· ο Σπαραγμός, αντίθετα, γράφτηκε πρώτα στα ελληνικά το 1965 και εκδόθηκε το 1970, στα γαλλικά το 1973 και παρασταίνεται την ίδια χρονιά στο Festival Avignon, ενώ στην Ελλάδα το 1985· η Ζωή εκδίδεται το 1985 στην Ελλάδα, παρασταίνεται στο Παρίσι το 1990 κ.λπ. Βλ. Β. Πούχνερ, Η σύγκρουση των φύλων στον αρχετυπικό κόσμο της Μαργαρίτας Λυμπεράκη. Ανθρωπολογικός και θεατρικός εξπρεσιονισμός στη γαλλική και ελληνική δραματουργία της, Αθήνα, Δίαυλος, 2003, σσ. 19 κ. εξ.
37 Το λαστινέχιον φέρετρο στη Βόννη και το Βερολίνο το 1968, Οι μπριζόλες το 1962 στη Βιέννη, Η σταφίδα και το Ψευδοπαίδι το 1962 στο πανεπιστημιακό θέατρο της Βιέννης.
38 Γράφτηκε το 1958, παραστάθηκε το 1960 από την Δωδεκάτη Αυλαία. Παραστάσεις στο εξωτερικό: Βιέννη 1969, Λουκέρνη 1970, Innsbruck 1971, Βιέννη 1981 (Reinhardt Seminar).
39 Τα Μονόπρακτα του Παρισιού (1956/57) δημοσιεύνται το 1990, Το προξενιό της Αντιγόνης (1958) το 1980, Οι Κάφροι ή Η αληθινή ιστορία του Μενέλαου και της Ελένης (1962 ή 1964) το 1996, Το Μπουκάλι (1973) το 1983, το ίσως σπουδαιότερο έργο του Φιλοκτήτης (1976) το 1990, το Μπίγκ-Μπανγκ (1987) το 2002 κ.λπ., πάντα στον εκδοτικό οίκο Ερμής. Βλ. Β. Πούχνερ, Ποίηση και μύθος στα θεατρικά έργα του Βασίλη Ζιώγα. Πανθεϊσμός και φυσιολολατρία ως τελεολογικές θεμελιώσεις μιας μυστικιστικής κοσμοθεωρίας, Αθήνα, Πολύτροπον, 2004, σσ. 27-33.
40 Στο περιοδικό Théâtre et Université του Διεθνούς Θεατρικού Φεστιβάλ της Nancy, με προτροπή του διευθυντή του φεστιβάλ, Jacques Lang.
41 Στον εκδοτικό οίκο Άκμων. Ξανατυπώνεται το 2005 από τον εκδοτικό οίκο Νεφέλη, με νέα εισαγωγή και στο επίμετρο με κείμενα που συσχετίζονται με την παράσταση του 1968 στο Παρίσι. Η ελληνική γραφή χρονολογείται στα χρόνια πριν το 1979.
42 Για λεπτομερειακή ανάλυση, βλ. W. Puchner, «Apokalyptische Endzeitvisionen im Frühwerk von Dimitris Dimitriadis. Ein Versuch”, Parabasis, vol. 16, 2018, σσ. 87-185. και Β. Πούχνερ, Το θεατρικό έργο του Δημήτρη Δημητριάδη, Αθήνα 2023.
43 Για το παραστασιολόγιο, βλ. Δήμητρα Κονδυλάκη, Ο θεατρικός Δημήτρης Δημητριάδης. Ερευνώντας τη δυνατότητα του αναπάντεχου, Αθήνα, Νεφέλη, 2015.
44 Βλ. Β. Πούχνερ, Ο μαγικός κόσμος του υπερλογικού στα θεατρικά έργα του Παύλου Μάτεσι. Ερμηνευτικό δοκίμιο, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σσ. 25 κ. εξ. και το παραστασιολόγιο της Ειρήνης Μουντράκη, σσ. 221-230. Ενδεικτικά: Η τελετή (γραφή 1966, παράσταση 1967, αυτοτελής εκτύπωση 1997), Καθαίρεση (γραφή 1969, δημοσίευση 1978, ώς το 2003 δεν είχε παιχθεί), Η ποδοσφαιρική βραδιά της Μεγαλειοτάτης (γραφή 1973, παράσταση 1973/4, έμεινε ανέκδοτο).
(από πρόσφατο συνέδριο)
