Όπως σε όλη γενικά τη βυζαντινή εικονογραφία της Γέννησης του Χριστού, έτσι και στο ψηφιδωτό στο Δαφνί (στο νοτιοανατολικό ημιχώνιο του καθολικού) η σκηνή του θείου συμβάντος ακολουθεί τα χαρακτηριστικά του βυζαντινού τύπου εικόνων που απεικονίζουν το εν λόγω θέμα. Στη μέση δηλαδή υπάρχει ένα σπήλαιο που το σκεπάζουν τυποποιημένα βράχια. Στο κέντρο του μαύρου στομίου του σπηλαίου απεικονίζεται μέσα σε φάτνη ο νεογέννητος Χριστός, σπαργανωμένος. Πάνω από τον Χριστό και μέσα στο σπήλαιο αχνίζουν με τα χνώτα τους ένα βόδι κι ένα γαϊδουράκι, ενώ ψηλά από τον ουρανό φτάνει το φως του αστεριού με τρεις ακτίνες (συμβολισμός της Αγ. Τριάδος;;). Όλο το τοπίο φωτίζεται από ένα χρυσίζον φως. Δίπλα στη φάτνη πάνω σ’ ένα ανατολίτικο στρωσίδι είναι ξαπλωμένη η Παναγία, που έχει τις μεγαλύτερες διαστάσεις σε σύγκριση με τα άλλα πρόσωπα, πράγμα που σχετίζεται μάλλον με τον πρωταρχικό ρόλο της ως Θεοτόκου. Η μορφή της είναι συνεσταλμένη ως σεμνή Παρθένα. (Το πλαϊνό μέρος στο κάτω κι αριστερό μέρος της παράστασης είναι φθαρμένο από τον χρόνο).
Πάνω από το βραχώδες σπήλαιο υπάρχουν, αριστερά και δεξιά ανά δύο, τέσσερις άγγελοι. Ο ευρισκόμενος στο δεξιό άκρο, με ανοιγμένες τις φτερούγες, αναγγέλλει τη χαρμόσυνη είδηση στους δύο βοσκούς που απεικονίζονται πλησίον σε ήπιους λόφους (ραχούλες). Απέναντι στην Παναγία, στο άλλο άκρο του σπηλαίου, παριστάνεται ο Ιωσήφ συλλογισμένος και λυπημένος, που η Παναγία γέννησε παιδί που δεν είναι δικό του, καθισμένος σ’ ένα βράχο. Λίγο πιο κεί πρόβατα πίνουν νερό από ένα ρυάκι. Χαμηλή βλάστηση και δύο δενδρύλλια στολίζουν το μάλλον ειδυλλιακό τοπίο της παράστασης.
Αυτά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της Γέννησης του Χριστού στη βυζαντινή εικονογραφία: φάτνη, ποιμένες, άγγελοι, αστέρι, η Παναγία, ο Ιωσήφ, οι Μάγοι (που εδώ απουσιάζουν) και βασίζονται στις αφηγήσεις των Ευαγγελίων. Το σπήλαιον και άλλα στοιχεία ( λουτρό, μαία Σαλώμη κ.ά. που εμφανίζονται σε άλλες περιπτώσεις) στηρίζονται στην Παράδοση.
Η ψηφιδωτή αυτή παράσταση της γέννησης του Χριστού, όπως και όλες οι άλλες παραστάσεις που διακοσμούν τη Μονή Δαφνίου χαρακτηρίστηκαν ως αριστουργήματα της βυζαντινής τέχνης και εφάμιλλα των μεγάλων μνημειακών ναών της Κωνσταντινούπολης. Αν και ανήκουν στον 11ο μόλις αιώνα τα χαρακτηρίζει ένας κλασικισμός στην απόδοση του τοπίου και των μορφών που ολοκληρώθηκε αργότερα στην Κωνσταντινούπολη κατά την Παλαιολόγεια Αναγέννηση (Ψηφιδωτά του Καχριέ Τζαμί της Χώρας). Οι μορφές απεικονίζονται πάνω σε χρυσό βάθος με άριστες αναλογίες, με έντονη πλαστικότητα των προσώπων, με συγκρατημένες κινήσεις, με ήρεμες πτυχώσεις των ενδυμάτων. Μοιάζουν με ανάγλυφα και θυμίζουν κλασικά και ελληνιστικά πρότυπα. Η έκφραση στα πρόσωπα φανερώνει υψηλό ήθος και ευγένεια, ενώ η απόδοση των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών των μορφών προδίδει σπάνια δεξιοτεχνία. Τα ίδια άλλωστε χαρακτηριστικά έχει και ολόκληρη η θαυμάσια ψηφιδωτή διακόσμηση της Μονής Δαφνίου, που ασφαλώς σχετίζεται με την καλλιτεχνική παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Από εκεί υποθέτουν οι μελετητές ότι έχουν έλθει οι τεχνίτες-καλλιτέχνες αυτών των καταπληκτικών μωσαϊκών. Ειδικότερα η Γέννηση του Χριστού, όπως κι εκείνη, η λίγο προγενέστερη, του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, θεωρούνται οι καλύτερες κλασικές απεικονίσεις της Γέννησης.
Όσο όμως κι αν παρουσιάζονται οι μορφές και τα στοιχεία του τοπίου με κλασική ηρεμία και γαλήνη, η παράσταση διαθέτει μιαν ισχυρή δυναμική. Την ηρεμία της δυναμιτίζει η αναπάντεχη χαρμόσυνη είδηση. Στο ανώτερο μέρος της εικόνας οι άγγελοι ψέλνουν το «ωσανά» και σκύβουν προς το θείο βρέφος να θαυμάσουν το μυστήριο της Γέννησης. Οι ανοιγμένες φτερούγες του αγγέλου που αναγγέλει την είδηση στους ποιμένες δημιουργούν μια διαφορετική οπτική και μια ηχητική αναστάτωση στην ηρεμία της νύχτας. Οι βοσκοί (ο ένας στηρίζεται στο ραβδί του) προσέχουν τον άγγελο ακίνητοι και ξαφνιασμένοι. Η ακινησία τους αποτελεί μιαν αντίθεση στην κινητικότητα των αγγέλων και δημιουργεί ένταση και αναμονή. Ουρανός και Γη, υπερφυσικά και γήινα στοιχεία συναιρούνται χωρίς να χάνουν την αυτοτέλειά τους, όπως ακριβώς και το θείο βρέφος που έχει θεϊκή και ανθρώπινη υπόσταση, για να αποκαλύψουν το μεγάλο μήνυμα της σχεδιαζόμενης σωτηρίας του ανθρώπου. Γιατί πάντα η μεγάλη τέχνη κάποιο μήνυμα αποκαλύπτει.
Αν η αρχαιοελληνική τέχνη προβάλλει την κατηγορία του «ωραίου» (π.χ.: αγάλματα, αγγεία, ναοί κ.ά.) και προξενεί τον θαυμασμό μας, η βυζαντινή τέχνη με την κατηγορία του «υψηλού» μας υποχρεώνει σε συναισθηματική συμμετοχή. Χαιρόμαστε στην προκείμενη περίπτωση της Γέννησης, γιατί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εμπλεκόμαστε στο θέμα είτε γιατί πιστεύουμε στην ενσάρκωση του θεού είτε όχι, αλλά γιατί οπωσδήποτε ελπίζουμε σε ανατροπές που θα αλλάξουν τη μοίρα μας, αρπαζόμαστε από κάθε νέο γεγονός, κάθε «καινούργια γέννα». Η εικόνα της γέννησης στο Δαφνί, που συναιρεί τις δυο αυτές κατηγορίες, του ωραίου και του υψηλού, μας αναζωπυρώνει με την αισθητική της τη δυναμική των αναζητήσεών μας σε μια μεταμοντέρνα εποχή, στην οποία το λυτρωτικό νόημα, αντί να ενοποιείται, διασπαθίζεται συνεχώς, έτσι ώστε ο σύγχρονος άνθρωπος να παραπαίει μπροστά στο αψηφίδωτο σκηνικό της σύγχρονης κοινωνίας χωρίς τη βιωμένη βοήθεια της μεγάλης τέχνης και κινδυνεύει να χαθεί μέσα στο σκοτάδι του αστικού του βίου και της σύγχρονης τεχνολογίας. Ήταν πολύ εύστοχη η παρατήρηση του Γιώργου Σεφέρη σχετικά με το μαύρο στόμιο του σπηλαίου στο ψηφιδωτό της Γέννησης του Χριστού στο Δαφνί, όταν αναρωτήθηκε αν το θείο βρέφος πράγματι γεννήθηκε ή το σκοτεινό σπήλαιο ετοιμάζεται να το καταπιεί.
