Πιερ Πάολο Παζολίνι: ένας αναγεννησιακός του εικοστού αιώνα και ο Γιάννης Η. Παππάς
Η πρώτη φορά που ήρθα σε επαφή με το έργο του Παζολίνι, το κινηματογραφικό βέβαια, ήταν στην Αθήνα, την εποχή των σπουδών μου, τη δεκαετία του 1970. Ήταν η εμβληματική του ταινία «Ο βασιλιάς Οιδίπους, ο γιος της μοίρας», βασισμένη στη γνωστή τραγωδία του Σοφοκλή.
Ομολογώ πως το έργο αυτό με προβλημάτισε αρκετά και για καιρό. Συνηθισμένος να βλέπω παραστάσεις τραγωδιών από ελληνικούς θιάσους της εποχής και κυρίως από το Εθνικό Θέατρο ή το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν, αδυνατούσα να κατανοήσω, στην αρχή τουλάχιστον, τον τρόπο, τη ματιά με την οποία έβλεπε και παρουσίαζε τα πράγματα και τα πρόσωπα ο ο Ιταλός σκηνοθέτης που τότε ανακάλυπτα την ύπαρξή του. Εκείνη η περίφημη σκηνή μάλιστα που ο νεαρός Οιδίπους βρίσκεται στο γνωστό από τον αρχαίο Έλληνα ποιητή αμαξιτό τρίστρατο και δεν ξέρει ποια κατεύθυνση να πάρει, προκειμένου να αποφύγει το σκληρό τέλος που του είχε αποκαλύψει ο δελφικός χρησμός, και το ρίχνει στην Τύχη με είχε εντυπωσιάσει αρκετά τότε. Ο βασιλιάς, ή καλύτερα ο υποψήφιος βασιλιάς της Θήβας, έχοντας καλύψει εντελώς το πρόσωπό του, συνεπώς και τα μάτια του ώστε να μην βλέπει τίποτα με ένα περίεργο σκιάδιο, στριφογυρίζει γύρω από τον εαυτό του και πέφτει στο τέλος ζαλισμένος στο έδαφος. Η πτώση του δείχνει το δρόμο που έπρεπε να πάρει και που δεν ήταν άλλος από αυτόν που του είχε προφητεύσει ο χρησμός και που μοιραία θα τον οδηγούσε στη δόξα, τον πλούτο και τη δύναμη αλλά συνάμα και στον όλεθρο και την καταστροφή. Έτσι αναγκαστικά γίνεται ο γιος της Μοίρας και όχι της Ιοκάστης.
Άλλο στοιχείο εντυπωσιασμού οι ηθοποιοί που χρησιμοποιούσε στις ταινίες του. Καμιά σχέση με τα λαμπερά πρόσωπα του κινηματογράφου της εποχής, του Χόλυγουντ και της Τσινετσιτά. Κάτι τύποι περίεργοι που τους ψάρευε στο λούμπεν προλεταριάτο, στις φτωχογειτονιές της Ρώμης, προκειμένου να δείξει στο κοινό, με τον καλύτερο, κατά την άποψή του, τρόπο, αυτό που ήθελε ο ίδιος να εκφράσει, ξεχωρίζοντας και έτσι από τους υπόλοιπους σκηνοθέτες της εποχής του.
Πέρασαν χρόνια και χρόνια, είδα όλες σχεδόν τις ταινίες του Πιερ Πάολο Παζολίνι, όσες τουλάχιστον παίχτηκαν στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες, η εικόνα όμως του αδαούς και μοιραίου Οιδίποδα με τα κλεισμένα μάτια μου έρχεται ακόμη στο νου και μου ανακατεύει κάποιες στιγμές τις σκέψεις μου. Αυτά τα μάτια, τα οποία θα καταγγείλει κάποια στιγμή ο τυφλός μάντις Τειρεσίας, ότι δεν βλέπουν, δεν ακούν και δεν αισθάνονται, στο τέλος θα δουν τα πάντα με σαφήνεια όταν ο ήρωας θα τα βγάλει με τα ίδια του τα χέρια γιατί δεν του χρειάζονται πια, αφού αρχίζει και βλέπει πλέον τα πάντα χωρίς αυτά.
Ο Παζολίνι, λοιπόν, του κινηματογράφου μας ήταν αρκετά γνωστός από νωρίς μια και οι ταινίες του παίχτηκαν στις κινηματογραφικές αίθουσες της χώρας μας και στην κρατική τηλεόραση. Όμως ο άλλος Παζολίνι, ο ποιητής, ο συγγραφέας, ο πολιτικός, δεμ μας ήταν ποτέ γνωστός με πληρότητα, εκτός ίσως από τα περιστατικά που σχετίζονται με τη δολοφονία ή τις ιδιαιτερότητές του. Αυτά τα τελευταία, λόγω, ίσως, της μορφής σκανδάλου που τα ακολουθούσε και τα ακολουθεί ακόμη έγιναν ευρύτατα γνωστά από την αρχή. Αυτό το κενό, λοιπόν, έρχεται σήμερα να καλύψει ο Γιάννης Η. Παππάς στην ελληνική βιβλιογραφία και να μας κάνει γνωστόν, κατά το δυνατόν, εκτός από τον κινηματογραφικό και τον άλλο Παζολίνι, τον διανοούμενο, τον ποιητή, τον συγγραφέα, τον άνθρωπο, τον πολιτικό με το ανά χείρας βιβλίο που περιλαμβάνει εκτενή βιογραφία του, συνεντεύξεις και κείμενά του καθώς και το πλήρες ιστορικό της δολοφονίας του.
Ο Γιάννης Η. Παππάς, ιδιοκτήτης του πατρινού ηλεκτρονικού περιοδικού και των εκδόσεων «Διαπολιτισμός», φιλόλογος και ποιητής ο ίδιος, γνώστης της ιταλικής γλώσσας και λογοτεχνίας, μεταφραστής λογοτεχνικών έργων από αυτή τη γλώσσα στα νέα ελληνικά, ανέλαβε και έφερε εις πέρας με επιτυχία τη μετάφραση αυτού του έργου του Πιερ Πάολο Παζολίνι, το οποίο περιλαμβάνει κείμενα, συνεντεύξεις και επιστολές στον τύπο ή δηλώσεις του Ιταλού ποιητή, διανοούμενου και σκηνοθέτη που αναφέρονται στην πολιτική, κοινωνική και πνευματική κατάσταση της που επικρατεί στη γειτονική μας χώρα ή στην πολιτική στάση και την προσωπική ζωή του ιδίου και όλα αυτά με πάθος και τόλμη χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις αντιδράσεις που προκαλεί κάθε φορά.
Ο σπουδαίος αυτός Ιταλός σκηνοθέτης, ποιητής, μυθιστοριογράφος και πολιτικός στοχαστής, σεναριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, αμφισβητίας και αρνητής κάθε σκέψης και κάθε ξεπερασμένου θεσμού ή ανθρώπου που αρνείται να αλλάξει και να δεχτεί με καλή την πίστη το καινούριο, μέσω των κειμένων που μεταφράζει και δημοσιεύει ο Γιάννης Η. Παππάς μας αποκαλύπτει, με τον πιο άμεσο και σίγουρο τρόπο, μμε τόλμη και λογοτεχνική γοητεία, τη σκέψη του και τη στάση του απέναντι στη ζωή, την πολιτική και την Τέχνη. Μία στάση ασυμβίβαστη και μαχητική που, πιθανότατα, τον οδήγησε στον τραγικό όσο και μαρτυρικό θάνατό του. Δεν διστάζει να μιλήσει, με την πιο μεγάλη παρρησία πάντα, για τη ζωή του, την οικογένειά του, την πολιτική του στάση, την τέχνη του, τις ιδέες του, αδιαφορώντας πλήρως για τις αντιδράσεις που θα προκαλέσουν τα λόγια του στους ανθρώπους του στενού του ή του ευρύτερου κοινωνικού του περιβάλλοντος που τα πνευματικά του όρια είναι στενά ή περιορισμένα. Ποτέ του δεν θα σταματήσει ποτέ να κατακεραυνώνει τους ιδεολογικούς και πολιτικούς του αντιπάλους, τη δεξιά ή την καθολική εκκλησία που παρεμβαίνει συχνά και πολλές φορές άκομψα στην πολιτική σκηνή της Ιταλίας.
Για τις κατηγορίες που δέχεται κατά καιρούς από τους φασίστες, τους εκκλησιαστικούς παράγοντες της Ιταλίας ή τους στενόμυαλους και ανεγκέφαλους πρώην συντρόφους του στο κόμμα, που τον διέγραψαν τη δεκαετία του 1940 για ενυελώς ασήμαντη και αναπόδεικτη αφορμή μιλάει πάντοτε σκληρά, μερικές φορές όμως και με κατανόηση. Τότε γίνεται διαλεκτικός, στην κάννη του όπλου του όμως βρίσκονται πάντοτε οι φασίστες και οι ρατσιστές και ακόμη οι ταξικοί του αντίπαλοι προς τις αντιλήψεις των οποίων δείχνει ανυποχώρητος. Γράφει χαρακτηριστικά σε ένα κείμενό του (σελ. 50): «Ο ρατσισμός είναι ο ηθικός καρκίνος του σύγχρονου ανθρώπου και, όπως ακριβώς ο καρκίνος, έχει άπειρες μορφές. Είναι το μίσος που γεννά ο κομφορμισμός, η λατρεία των θεσμών, η αλαζονεία της πλειοψηφίας. Είναι το μίσος για οτιδήποτε είναι διαφορετικό, για οτιδήποτε δεν ταιριάζει στον κανόνα. Αλλοίμονο σε όσους είναι διαφορετικοί!». Το τελευταίο αυτό το ήξερε ο ίδιος από πρώτο χέρι και το είχε βιώσει με τον χειρότερο τρόπο. Δυστυχώς, ήταν και ο ίδιος και ένιωθε διαφορετικός, γεγονός που πάλευε καθημερινά να πολεμήσει. Πλην όμως ο αγώνας ήταν μάταιος, η κοινωνία δεν είχε κατορθώσει ακόμη να κάνει ένα βήμα μπροστά, να προχωρήσει και να ανέχεται και να αποδέχεται το διαφορετικό, όποια μορφή και αν έχει αυτό.
Η μετάφραση των κειμένων που οφείλεται στον Γιάννη Η. Παππά, πιστή στο γράμμα και το πνεύμα του συγγραφέα είναι επιτυχημένη, ενώ σημαντική είναι η εκτενής βιογραφία του Ιταλού διανοούμενου, γραμμένη με έρευνα στις πηγές και κυρίως στα ίδια τα κείμενα του Παζολίνι, που καλύπτει το πρώτο μέρος του βιβλίου, δίνει πολλές πληροφορίες, έγκυρες κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, στον Έλληνα αναγνώστη που θέλει να μάθει περισσότερα για το έργο και τη ζωή του και να το μελετήσει με τη μεγαλύτερη ευχέρεια. Η βιογραφία αυτή ακολουθεί, κατά κύριο λόγο, τα ίδια τα κείμενα του Παζολίνι, πολλά από τα οποία είναι αυτοαναφορικά και δίνουν πλείστες όσες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του, τις αντιλήψεις και τη δράση του, στα οποία και στηρίζεται η αφήγηση. Είναι γνωστό πως ο Πιερ Πάολο Παζολίνι έγραψε πολλά αυτοβιογραφικά κείμενα και έδωσε πλείστες όσες συνεντεύξεις στον τύπο, είτε για να αποκρούσει ασύστατες ή άλλου είδους κατηγορίες για τη ζωή και τις πράξεις του, είτε από την επιθυμία του να μας γνωρίσει καλύτερα το στενό του περιβάλλον, οικογενειακό ή ιδεολογικό, πολιτικό, πολιτισμικό και καλλιτεχνικό.
Το πρώτο μέρος, λοιπόν, του βιβλίου το αποτελεί, όπως είπα λίγο παραπάνω, το «Εργοβιογραφικό», ένα κείμενο γραμμένο από τον Γιάννη Η. Παππά, στο οποίο μας δίνεται με γλαφυρό τρόπο και έγκυρη ενημέρωση ολόκληρη σχεδόν η πορεία του Ιταλού δημιουργού στη ζωή και την Τέχνη, από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι και τον φρικτό, τον μαρτυρικό του θάνατο από δυνάμεις και πρόσωπα που δεν έχει αποδειχτεί ακόμα , με ατράνταχτα επιχειρήματα και αδιάσειστες αποδείξεις που ανήκουν, αν και οι υποψίες συγκλίνουν, με κάποια σχετική βεβαιότητα, προς τον ακροδεξιό χώρο. Εκτός από τα γεγονότα υπάρχει και η κριτική αντιμετώπιση της ζωής και του έργου του, κατά το δυνατόν και περιστασιακά, όπως την εκφράζει ο Έλληνας μεταφραστής του. Γράφει στην αρχή του κειμένου (σελ. 7): «Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι υπήρξε ο πιο πολυσυζητημένος διανοούμενος του ιταλικού 20ου αιώνα, που αγαπήθηκε και επικρίθηκε όσο κανείς άλλος. Πολύπλευρος πολιτιστικά, διακρίθηκε σε πολλούς τομείς, αφήνοντας συνεισφορές ως ζωγράφος, μυθιστοριογράφος, γλωσσολόγος, μεταφραστής και δοκιμιογράφος». Και να προσθέσω εγώ: ποιητής, σκηνοθέτης, επιφυλλιδογράφος, σεναριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, αμφισβητίας κάθε στατικής παραδεδεγμένης αξίας και αρνητής καταστάσεων και θεσμών που αρνούνται ή εμποδίζονται πεισματικά να αλλάξουν. Σας θυμίζει μήπως αυτό κάτι από την ιταλική αναγέννηση;
Και συνεχίζει ο Γιάννης Η. Παππάς, στο ίδιο κείμενο: «Υπήρξε προκλητικός στη ζωή και στα έργα του και διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην πολιτιστική κοινωνία της σύγχρονης Ιταλίας. Με κάθε έργο του εξέφραζε τη θέληση να πολεμήσει, μόνος του, με εκείνους τους θεσμούς, τις πεποιθήσεις και τους ανθρώπους που στερούν από τον άνθρωπο την ανθρωπιά του». Και ακόμη, να προσθέσω εδώ πως μιλάμε σήμερα για έναν σπουδαίο όσο και σημαντικό δημιουργό, αντιφατικό, ακραίο πολιτικά, με τοποθετήσεις που εξακολουθούν και στις μέρες μας ακόμη να ξαφνιάζουν. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που το ΚΚΙ τον διέγραψε πολύ ενωρίς, ήδη από τη δεκαετία του 1940, για εντελώς ασήμαντη αφορμή, όπως κάνουν συνήθως όλα τα πολιτικά κόμματα παγκοσμίως και όλες τις εποχές και για γεγονός που δεν αποδείχτηκε ποτέ πως έγινε. Είναι γνωστό πως η πολλή, η ανεξέλεγκτη ελευθερία και η πλήρης ανεξάρτητη γνώμη και σκέψη δεν έγινε κι ούτε πρόκειται να γίνει ποτέ ανεκτή από τα πολιτικά κόμματα, όσο φιλελεύθερα κι αν εμφανίζονται πως είναι αυτά.
Ο Παζολίνι υπήρξε μεγάλος αντίπαλος του κομφορμισμού, του καθολικισμού, του καταναλωτισμού, του φασισμού, του μικροαστισμού, της εξουσίας κάθε είδους και μορφής, της βίας και της αστικής τάξης στην οποία απέδιδε όλα τα δεινά της Ιταλίας και του κόσμου. Πίστευε πως η αλλαγή των κοινωνιών, που τόσο επιθυμούσε να δει κάποια των ημερών θα προέλθει από την επανάσταση του λούμπεν προλεταριάτου και του περιθωρίου. Μία σκέψη που έκανε τους οπαδούς των ορθόδοξων κομμάτων να βγάζουν φουσκάλες. Μία σκέψη που δεν επαληθεύτηκε όσο ζούσε και που δεν θα επαληθευτεί ποτέ, κατά τη γνώμη μου, γιατί, όταν κάποιος κυνηγάει κάθε στιγμή της καθημερινότητάς του έναν τρόπο για να επιβιώσει δεν έχει χρόνο για να σκεφτεί κάτι άλλο.
Ο τύπος, αριστερός και δεξιός, έντυπος και ηλεκτρονικός, τον πολέμησε πάντοτε σκληρά και ανυποχώρητα, όσο βρισκόταν στη ζωή, γιατί δεν μπορούσε να δεχτεί με ευκολία το καινούριο που έφερναν οι ιδέες του ή να συμφωνήσει με τόσο ρηξικέλευθες αντιλήψεις που δεν στηρίζονταν πάντα σε πραγματικά γεγονότα του παρελθόντος ή του παρόντος. Ούτε πάλι μπορούσε να αποδεχτεί χωρίς αντίρρηση τα όσα έλεγε στις συνεντεύξεις του ή στα άρθρα που δημοσίευε κατά καιρούς είτε για να υποστηρίξει τον εαυτό του και το έργο του, τις ιδέες του, είτε για να προκαλέσει για μία ακόμη φορά το κοινό αίσθημα και κυρίως τις ηγεσίες κάθε είδους, των κομμάτων, της εκκλησίας, του συνδικαλισμού, της χώρας του. Η διαφορετικότητα της ζωής του και του χαρακτήρα του τον οδήγησαν τελικά στον πιο φρικτό θάνατο που μπορούσε να βιώσει ένας άνθρωπος της εποχής του.
Ήρωές του είναι, κατά κύριο λόγο οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι, οι φτωχοί και οι απόκληροι, οι συνηθισμένοι, οι αποκομμένοι από την εξουσία και την τάξη που κυβερνάει, που ζουν στο περιθώριο όχι από επιλογή αλλά επειδή εκεί τους έχει επιτρέψει να ζουν η μοίρα τους. Είναι οι λούμπεν προλετάριοι, στη δύναμη και την αξία των οποίων πίστευε με πάθος ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, από την τάξη των οποίων αλίευε πολύ συχνά τους ηθοποιούς του σε αρκετές από τις ταινίες του. Μέσω αυτών προσπαθούσε να κάνει ευρύτερα γνωστές τις ιδέες του, τις αντιλήψεις του για τη ζωή και την Τέχνη, για το μέλλον του ανθρώπου πάνω στη Γη.
Τελειώνοντας, να επαναλάβω πως η αφήγηση για τη ζωή και το έργο του Ιταλού δημιουργού και στοχαστή του Γιάννη Η. Παππά στηρίζεται, κατά κύριο λόγο, σε δημοσιεύματα των εφημερίδων και στα κείμενα του ίδιου του Παζολίνι και μέσω αυτών επιχειρεί (και το επιτυγχάνει στο μέγιστο δυνατόν βαθμό) να αντλήσει πληροφορίες, όσο το δυνατόν πιο έτκυρες, για τις διάφορες στιγμές της ζωής του και να εκφράσει με σαφήνεια και ακρίβεια τις παρατηρήσεις του για αυτόν, για το πολυποίκιλο έργο του, για τη στάση του στη ζωή και την πολιτική, τον έρωτα και τα πάθη του, για την πίστη του στο μέλλον του ανθρώπου και τη δύναμη της Τέχνης. Και ειδικότερα της δικής του Τέχνης, είτε είναι η ποίηση, είτε η λογοτεχνία γενικότερα, είτε ο κινηματογράφος.
Η συγγραφή του Γιάννη Η. Παππά είναι ιδιαίτερα ακριβής και μας γνωρίζει αρκετές πτυχές της ζωής, του χαρακτήρα και του έργου του Πιερ Πάολο Παζολίνι, του σπουδαίου αυτού Ιταλού δημιουργού και στοχαστή ώστε να τον γνωρίσουμε κάπως καλύτερα. Αξίζει να διαβάσει, λοιπόν, κάποιος αυτό το βιβλίο που είναι γεμάτο πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του, το έργο του και τις αντιλήψεις του. Ένα βιβλίο που μας κάνει ευρύτερα γνωστό τον Ιταλό διανοούμενο και όχι μόνο τον σκηνοθέτη, γιατί, κακά τα ψέματα, ως σκηνοθέτης είναι κυρίως γνωστός στη χώρα μας.
