”Κάθε Σκέψη γεννά μια Ριξιά Ζαριών”. Στεφάν Μαλαρμέ
Ο Γάλλος ζωγράφος Ζορζ Μπρακ (1882-1963) υπήρξε θεμελιωτής – μαζί με τον Πικάσσο, με τον οποίο είχε στενή σχέση μέχρι το 1914 που στρατεύθηκε- του κυβισμού. Ο Πικάσσο -όπως αναφέρουν όλες οι ιστορίες της Μοντέρνας ζωγραφικής – είχε σίγουρα δει τις εκθέσεις με πίνακες του Σεζάν στο ‘’Φθινοπωρινό Σαλόνι” από το 1904 μέχρι το 1907 που είχαν προκαλέσει πλήθος αντιδράσεων καθώς και επικρίσεις.
Ο μεγάλος δάσκαλος Σεζάν, μόνιμα εγκατεστημένος στην Aix en Provence, φρόντισε μαζί με την υστεροφημία του ν’ αφήσει υποθήκη τη θεμελίωση αυτού που ονομάστηκε Μοντέρνα Τέχνη. Τις ίδιες εκθέσεις μετά το θάνατο του Σεζάν (1906), είχε επισκεφτεί και ο Μπρακ, ο οποίος θεωρείται κατευθείαν απόγονος του Σεζάν. Αν και βρέθηκε κάτω από τη «βαριά σκιά του Πικάσσο», κατάφερε να συνυπάρξει μαζί του σ’ αυτή τη σημαντική τεχνοτροπία που χαρακτηριζόταν από συμβατικά θέματα ζωγραφισμένα όμως με ριζοσπαστικό, ανατρεπτικό τρόπο. Το αντίστοιχο του Κυβισμού στην λογοτεχνία ήταν ο Συμβολισμός του Μαλαρμέ: Αυτή η πολυπρισματική θέαση και έκφραση μιας ποιητικής πραγματικότητας.
Συγκεκριμένα είναι σαν να βλέπεις ταυτόχρονα από πολλές οπτικές γωνίες ένα αντικείμενο ή έναν άνθρωπο. Αν αυτές τις διαφορετικές οπτικές γωνίες καταφέρεις να τις αποτυπώσεις σαν να είναι μέρη ενός κύβου, τότε έχεις συνθέσει έναν κυβιστικό πίνακα.
Οι ”Λουόμενες” του Σεζάν έγιναν απ’ τον Πικάσσο ”Οι δεσποινίδες της Αβινιόν”. Αυτός ήταν ένας σκανδαλώδης για την εποχή πίνακας αλλά ήταν ήπια κυβιστικός αντίθετα με ό,τι ακολούθησε: ”Τα σπίτια στην Estaque” (1908), καθώς και ο πίνακας ”Κοπέλα με κιθάρα” (1913), ή το ”Κεφάλι κοριτσιού” (1929), αποτελούν προχωρημένα κυβιστικά παραδείγματα.
Ο κυβισμός (1907-1914) ήταν ένας νέος τρόπος δόμησης και αποδόμησης της πραγματικότητας μέσα από τα διάφορα επίπεδα της ταυτόχρονης παρουσίας διαφορετικών οπτικών. Ο σπουδαιότερος μελετητής του Κυβισμού ήταν ο Γκιγιώμ Απολινναίρ ο οποίος είχε γράψει και το γνωστό βιβλίο ”Οι κυβιστές ζωγράφοι”, στο οποίο αναπτύσσει αισθητικούς στοχασμούς γύρω από τους Πικάσσο, Μπρακ, Μέτζινγκερ, Γκλάιζες, Μαρί Λορανσαίν, Χουάν Γκρις, Φερνάν Λεζέρ, Φρανσίς Πικαμπιά, Μαρσέλ Ντυσάν και Ντυσάν-Βιγιόν.
”Εικόνες γαλήνης μιας εικαστικής γενίκευσης συναντήθηκαν με την τέχνη του Ζορζ Μπρακ σε μια περιοχή με κλίμα ήπιο.
Ο Ζορζ Μπρακ είναι ο πρώτος απ’ τους καινούργιους ζωγράφους που, μετά την αισθητική του μεταμόρφωση, μπόρεσε να αποκαταστήσει την επαφή με το κοινό. (…) Ο ρόλος του Μπρακ υπήρξε ηρωικός. Η τέχνη του γαλήνια και θαυμαστή. (…) Εκφράζει μιαν ομορφιά γεμάτη τρυφερότητα και οι σεντεφένιοι του πίνακες ρίχνουν ανταύγειες στην κατανόησή μας”. Αυτά λέει για τον Μπρακ ο Απολλιναίρ καταλήγοντας πως γι’ αυτόν είναι ζωγράφος ”αγγελικός”.
Ο Μπρακ περιφρονεί τη μορφή, μεταβάλλοντας τα πάντα, τοπία, φιγούρες και σπίτια σε κύβους. Αυτή είναι η ουσία και η πεμπτουσία του Κυβισμού ενός σχετικά ολιγόζωου κινήματος του οποίου οι καλλιτέχνες πέρασαν, μετά το τέλος του,σε άλλες τεχνοτροπίες.
Ο Μπρακ ήταν γιος ενός ελαιοχρωματιστή και ακολούθησε στην αρχή το επάγγελμα του πατέρα του. Γεννήθηκε στο Αρζαντέιγ, αλλά εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του, στη Χάβρη, επτά χρόνια μετά τη γέννησή του. Το 1900 πήγε στο Παρίσι όπου σπούδασε στην ελεύθερη Ακαδημία Humbert (1902-1904). Εντυπωσιάστηκε από την τεχνοτροπία των Φωβ, από τις καθαρές χρωματικές ουσίες του καθώς και τα φωτεινά τους χρώματα του Φωβισμού. Ωστόσο δεν συμφωνούσε με τις υποκειμενικές και ενστικτώδεις απόψεις του κινήματους του Φωβισμού. Η επίσκεψή του στην έκθεση του Σεζάν του προκάλεσε τόση εντύπωση που άρχισε να ζωγραφίζει με μια γεωμετρική αναλυτική τεχνοτροπία. Όταν ο έμπορος έργων τέχνης Κανβάιλερ τον σύστησε στον Πικάσσο ο Μπρακ ήταν ήδη έτοιμος να τον ακολουθήσει στις κυβιστικές του αναζητήσεις.
Δύο χρόνια μετά τον σοβαρό τραυματισμό του το 1915 στο Μεγάλο Πόλεμο, επέστρεψε στο Παρίσι όπου και έζησε την υπόλοιπη ζωή του με εξαίρεση μερικά καλοκαίρια που πέρασε στην Βαρανσβίλ.
Ο Μπρακ ήταν ακούραστος καλλιτέχνης. Ζωγράφισε έναν μεγάλο αριθμό πινάκων. Σ’ αυτή μάλιστα, την μετακυβιστική εποχή φιλοτέχνησε πολλές νεκρές φύσεις πάντα μ’ αυτό το ήρεμο, ήπιο χαρακτήρα των έργων που είχε δημιουργήσει και στο πλαίσιο του Κυβισμού.
Ας δούμε όμως μια άλλη παράμετρο παράλληλη της δραστηριότητάς του που άπτεται του φιλοσοφικού στοχασμού. Από το 1917 ως το 1955 γέμισε αρκετά τετράδια με σκέψεις, αφορισμούς, πρωτότυπες ρήσεις στα χνάρια των μεγάλων ηθολόγων συμπατριωτών του όπως των Λα Ροσφουκώ, Πασκάλ, Σαμφόρ και Νίτσε, τον οποίο είχε μελετήσει και μνημόνευε τακτικά. Η συλλογή αυτών των στοχασμών έχει τον αντιθετικό τίτλο ”Μέρα και Νύχτα”.
”Ποτέ δε θα βρούμε ανάπαυση. Το παρόν είναι αέναο”.
”Στην Τέχνη δεν υπάρχει εντυπωσιασμός χωρίς στραμπούληγμα της αλήθειας”.
”Η Τέχνη είναι ένας τρόπος αναπαράστασης”.
”Η συγκίνηση ούτε προστίθεται, ούτε μπορεί να την απομιμηθείς. Είναι το σπέρμα, το έργο είναι η άνθιση”.
”Η Τέχνη είναι καμωμένη για να ταράζει – η Επιστήμη καθησυχάζει”.
”Στην τέχνη, μόνο ένα πράγμα αξίζει: αυτό που δεν μπορείς να εξηγήσεις”.
”Η Τέχνη υπερίπταται – η Επιστήμη δίνει δεκανίκια”.
”Από τον καλλιτέχνη δεν λείπει η κατανόηση, αλλά η αναγνώριση. Τον εκμεταλλεύονται χωρίς να ξέρουν πως είναι εκείνος”.
Ο Μπρακ δεν υπήρξε άμοιρος αναγνώρισης. Αντίθετα λίγα χρόνια πριν πεθάνει είχε αποκτήσει μεγάλο κύρος. Ασχολήθηκε με την σκηνογραφία, την ενδυματολογία, την εικονογράφηση βιβλίων, καθώς και τη διακόσμηση. Η ζωγραφική του τη δεκαετία του ’50 έγινε λιγότερο γωνιώδης και γεωμετρική και απέκτησε κομψές καμπύλες. Στις νεκρές φύσεις στις οποίες αφοσιώθηκε στην τελευταία του περίοδο χρησιμοποίησε διακριτικά απαλά χρώματα αναμεμιγμένα μερικές, φορές, με άμμο έτσι που να επιτυγχάνεται μια αίσθηση ανάγλυφου – οπτική και απτική.
Ο Μπρακ, λέει ο Μάριο ντε Μικέλι είναι ίσως ο καλλιτέχνης εκείνος που απελευθερώθηκε πρώτος και με μεγαλύτερο αυθορμητισμό από τους νόμους του ακέραιου Κυβισμού. Ήταν ”ζωγράφος συνετός, εσωστρεφής, αναζητητής ”εκείνου του ζωγραφικού ιστού που είχε διαμελίσει ο Κυβισμός”. ”Δεν κυβερνιέται από τα σκληρά εκείνα άλματα και τις βίαιες τομές που χαρακτηρίζουν τον Πικάσσο”, ο οποίος υπήρξε εξαιρετικά επιθετικός και βίαιος στην τέχνη του. Ο Μπρακ είναι χαμηλόφωνος ζωγράφος. ”Ποτέ δεν υπάρχει ένα σημάδι, λέει ο ντε Μικέλι, ένα χρώμα που να ξεφεύγει από το πλαίσιο, να ‘κραυγάζει’. Έφτιαξε έναν κυβισμό κατ’ εικόνα και ομοίωσή του, απέρριψε τη θεωριτικοποίηση, τα μαθηματικά, τον επιστημονισμό”. Δεν ήταν ένας διανοούμενος καλλιτέχνης αλλά ένας διανοητής.
”Δεν είμαι επαναστατικός ζωγράφος. Δεν γυρεύω την έξαψη. Μου φτάνει η θέρμη”.
”Δίνω τον ορισμό ενός πράγματος, σημαίνει υποκαθιστώ το πράγμα με τον ορισμό”.
”Οι ιδέες, όπως τα ρούχα, τρίβονται και ξεχειλίζουν με την χρήση”.
”Ο κονφορμισμός αρχίζει από τον ορισμό”.
”Πρέπει πάντα να έχεις δύο ιδέες: η μία να καταστρέφει την άλλη”.
”Η ελπίδα ενάντια στο ιδανικό. Η σταθερότητα ενάντια στη συνήθεια. Η πίστη ενάντια στις πεποιθήσεις”.
”Αρκέσου στην ανακάλυψη, φυλάξου από την εξήγηση”.
Σε έργα του όπως το ”Κιθάρα και στάμνα” (1927) τα στοιχεία που διαφοροποιούσαν τους κυβιστικούς πίνακές του από εκείνους του Πικάσσο, όπως η ρέουσα ζωγραφικότητα αλλά και τα πλούσια απαλά του χρώματα, κυριαρχούν. Στη σειρά των πινάκων του με γενικό τίτλο ”Ατελιέ” (1949-1955) «το φάσμα των νεκρών του φύσεων διευρύνθηκε έτσι που συμπεριέλαβε το εργαστήρι, τον καλλιτέχνη, το μοντέλο του, ακόμα και τον ίδιο τον πίνακα. Το γενικό κλίμα πάντως που κυριαρχεί στο έργο του με εξαίρεση μια βραχύβια προσέγγιση με τον σουρεαλισμό στις αρχές του 1930 είναι ένα κλίμα αρμονίας και νηφαλιότητας».
”Ο έρωτας είναι ό,τι αγαπάμε χωρίς βάσιμο λόγο”.
”Η συνείδηση είναι η μάνα της Κακίας”.
”Η Ποίηση προικίζει τα πράγματα με μια ζωή περιστασιακή”.
”Το σκοτάδι διαπερασμένο από την ποιητική αχτίδα”.
”Από τους πίνακες του Μπρακ, λέει ο ντε Μικέλι προέρχεται μία διδασκαλία μετρημένη, διακριτική, συνετή, αλλά όχι, γι’ αυτούς τους λόγους, λιγότερο πειστική”.
Ο Μπρακ δημιούργησε ένα δικό του εντελώς προσωπικό ποιητικό κόσμο, ένα ζωγραφικό σύμπαν και δούλεψε μέσα σ’ αυτό με τρυφερότητα αποβλέποντας στη μαγεία που δημιουργούν τα φυσικά φαινόμενα.
Μπορεί να πει κανείς, χωρίς υπερβολή, πως ο Μπρακ είναι μεγάλος ζωγράφος με σπουδαίο έργο που μπόρεσε την κατάλληλη στιγμή να βγει και από τη ‘’βαριά σκιά του Πικάσσο’’ – άλλωστε όπως είδαμε ήταν ιδιοσυγκρασιακά διαφορετικός απ’ αυτόν – και από τις τεχνοτροπίες του Φωβισμού, αλλά κυρίως του Κυβισμού και βέβαια να ξεφύγει από τον ίδιο του τον καλλιτεχνικό εαυτό για να ξανακερδίσει τον αυθορμητισμό των πρώτων του πειραματισμών.
Και ας τελειώσουμε όχι με τις εκδοχές που υπαινίσσεται το Μαλαρμεϊκό μότο του κειμένου: ”Κάθε Σκέψη είναι μια Ριξιά Ζαριών”, αλλά με μια δική του ποιητική αποστροφή:
”Η Νύχτα, η σκόνη, ο ύπνος”.
Πηγές:
-Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Λεξικό Τέχνης και Καλλιτεχνών, β’ τόμος, μτφρ. Κατερίνα Φρουζάκη, Νεφέλη, 1998
-Χέρπερτ ρηντ κ. ά., Λεξικό Εικαστικών τεχνών, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Υποδομή, 1986
-Γκυγιώμ Απολιναίρ, Κυβιστές Ζωγράφοι, αισθητικοί στοχασμοί, μτφρ. Τώνια Μαρκετάκη, Νεφέλη, 1983
-Μάριο ντε Μικάλι, Οι Πρωτοπορίες της τέχνης του Εικοστού αιώνα, μτφρ. Λένα Παπαματθεάκη, Οδυσσέας, χ.χ.ε.
-Ζορζ Μπρακ, Η Μέρα και η Νύχτα, Τετράδια 1917-1955, μτφρ. Γ. Π. Σαββίδης, Ποικίλη Στοά, Λέσχη, 1989
