Το χείριστον και ανοσιώτατον: ο άνθρωπος
Ο Χαριστός στο θεατρικό έργο «Έμπορος κατά συνείδηση» από τις εισαγωγικές ακόμα σειρές και την κεφαλίδα δηλώνει τη στόχευσή του, αξιοποιώντας λόγια του Μαγιακόφσκι∙ η τέχνη οφείλει να μεγεθύνει, να αναδεικνύει την εκμετάλλευση, την καταπάτηση των δικαιωμάτων, την αδικία, να προσλαμβάνει έναν ρόλο στρατευμένο. Αυτή λοιπόν τη λειτουργία της στράτευσης και της μετάδοσης κοινωνικού μηνύματος έχει και το έργο του Χαριστού, με τα λόγια του Κωνσταντίνου Κυριακού στην εισαγωγή να αναδείξει «τα νοσηρά κοινωνικοπολιτικά θέσφατα της νεοελληνικής πραγματικότητας».
Στο έργο αποτυπώνεται με απόλυτη λεπτομέρεια -νατουραλιστική θα λέγαμε με φωτογραφική ακρίβεια- η συνειδητή ασυνειδησία των εκμεταλλευτών σωμάτων και πνευμάτων μέσα από το βασικό ήρωα, τον παλαιοβιβλιοπώλη και σαδιστή, Πολυχρόνη. Η διαφθορά και η απώλεια κάθε ίχνους ιδανικού και κάθε αξίας, η απόλυτη απανθρωποίηση αποτυπώνεται με την κακοποίηση ενός ανήλικου κοριτσιού με προσφυγικό υπόβαθρο, της Καρίνα. Η αποκτήνωση και η απώλεια κάθε ίχνους ανθρώπινης συνείδησης αποτυπώνεται σε τρεις πράξεις που αποτελούνται από τρεις σκηνές έκαστη.
Εκκινώντας από την πρώτη πράξη, ο Χαριστός ξεκινά εισάγοντας τον/την αναγνώστη/στρια στην παράτυπη ζωή του Πολυχρόνη∙ όχι μόνο ο ίδιος εργάζεται μια μέρα γενικής απεργίας (καθιερωμένη από το 1937!), αλλά απασχολεί και τον Σύριο εργαζόμενό του, Αλί κρυφά στο υπόγειο, ενώ στον δρόμο διεξάγεται η γενική απεργία με διαδηλώσεις. Μάλιστα, με αφορμή ένα βιβλίο για τον Μαρξ, ο Πολυχρόνης αναφέρεται στα δικαιώματα των εργαζομένων λεκτικά υποστηρίζοντάς τα και πρακτικά υπονομεύοντάς τα, καθώς περιγράφονται οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας του Αλί που μάλιστα εκλαμβάνονται από τον Πολυχρόνη ως παροχές! Μάλιστα, στην πλειονότητα των εκφωνημάτων του ο Πολυχρόνης αποτυπώνει ρατσιστικές αντιλήψεις- εσωτερικευμένες: Η Ελλάδα λέει… η Ελλάδα δεν χει να ταΐσει τους Έλληνες, εσένα θα σπούδαζε; Ο πρόσφυγας και οι πρόσφυγες παρουσιάζονται ως μη πολίτες ως μη άνθρωποι. Η αντίληψη αυτή ευθυγραμμίζεται με τις κυρίαρχες, μάλιστα αναπαραστάσεις προσφύγων σε όλα τα μέσα ενημέρωσης, αλλά και στην κοινή αντίληψη. Παράλληλα, ο Πολυχρόνης αυτοπαρουσιάζεται ως ευεργέτης, ως φιλεύσπλαχνος στον οποίο μάλιστα ο Άλι χρωστά ευγνωμοσύνη και όλα αυτά υπό τους ήχους κλασικής μουσικής και φωνών των διαδηλωτών για τα δικαιώματα των εργαζομένων!
Μέσα από τα λόγια του Πολυχρόνη συνεχίζεται η κατασκευή του πρόσφυγα, Αλί, ως ανίκανου και υποδεέστερου: φέρε εδώ να τα κάνω εγώ, γιατί εάν περιμένω από σένα… Τόσους φόρους πλήρωνα για να σε μάθουν γράμματα και αριθμητική. Φαίνεται το αποτέλεσμα. Ας μη σχολιάσω περαιτέρω. Να ξεχάσεις καμιά φορά ανοιχτή τη μια, να τρέχει όλη μέρα τσιρ τσιρ το νεράκι, να πληρώνω εγώ; Απηχώντας, μάλιστα και την κοινή αντίληψη και αρνητική στάση ότι ο ελληνικός λαός πληρώνει φόρους για τη φροντίδα των προσφύγων. Σύμφωνα με έρευνα των Dixon κ.α. (2019) διαπιστώθηκε μεταξύ άλλων πως το μεγαλύτερο ποσοστό θεωρεί τους πρόσφυγες σαν πιθανές απειλές για την οικονομία της χώρας, με επιχείρημα την επιβάρυνση του συστήματος πρόνοιας. Οι απαιτήσεις του Πολυχρόνη φτάνουν σε επίπεδο παραλογισμού και ακραίας υποτίμησης: Θα κλείσουμε τη βάνα με το νερό στην τουαλέτα. (πιάνει τ’ αχαμνά του). Και μην κατουράς συνέχεια. Εκπαίδευσέ το να κρατιέται. Σε όλη τη σκηνή προσπαθεί να πείσει τον Αλί για την καλή τύχη που βρήκε δίπλα του και ότι ζει πλουσιοπάροχα, γεγονός που επιβαρύνει την τσέπη του και γι αυτό πρέπει να γίνουν οι αναγκαίες περικοπές. Μάλιστα, επιχειρεί να τον εκπαιδεύσει να τραγουδά και ένα τραγούδι επαναστατικό ενάντια στην καταπίεση των εργαζομένων και την εκμετάλλευση.
Ο Χαριστός κατασκευάζει έτσι τον χαρακτήρα του, βάζοντας τον να αυτοπαρουσιαστεί ως ταλαιπωρημένος, αδικημένος και να δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον απέναντι στον Αλί: Τον καημένο το λυπάμαι, τρέχει από το πρωί μέχρι το βράδυ και να ψεύδεται για τις παροχές που θα του προσφέρει υπό την παρουσία βέβαια του επιστήθιου φίλου του. Σ΄αυτό το σημείο αρχίζει να αναδεικνύεται το πρόσωπο της υποκριτικής σοβαροφάνειας και η σαθρότητα του χαρακτήρα του επισφραγίζεται. Ο φίλος του κατασκευάζεται ως αντιρρησίας σε όσα του λέει και αμφισβητίας για τη συμμετοχή του σε εργατικούς αγώνες, για την οικονομική του επιφάνεια. Παράλληλα με την αναφορά στον εφοριακό και στον αστυφύλακα, φίλοι και οι δυο του Πολυχρόνη, ο Χαριστός καταφέρνει να αναδείξει τη διαφθορά μέσω της χαρτοπαιξίας.
Προχωρώντας στη δεύτερη πράξη, ο Χαριστός συμπληρώνει κομμάτια του «παζλ» της απάνθρωπης προσωπικότητας του Πολυχρόνη. Η ταυτότητά του κατασκευάζεται με στοιχεία πονηριάς και υστεροβουλίας, καθώς «δασκαλεύει» τον Αλί να αναφέρει στους απεσταλμένους της υπηρεσίας ασύλου ότι ζει μια ζωή χωρίς εκμετάλλευση. Τα δύο στελέχη προγράμματος μετανάστευσης και ασύλου δεν εξετάζουν εξονυχιστικά το άτομο, τον Πολυχρόνη, στον οποίο θα εμπιστευτούν την Καρίνα. Αυτό συμβαίνει, καθώς «τους πιέζει ο χρόνος». Και αυτοί παρουσιάζονται έμμεσα αδιάφοροι απέναντι στην ανθρώπινη υπόσταση και αξιοπρέπεια, ενώ ο Πολυχρόνης ενδιαφέρεται μόνο για το χρηματικό ποσό από το οποίο θα ωφεληθεί για τη φιλοξενία του προσφυγόπουλου, παρουσιάζοντας έναν ιδανικό εαυτό, κατάλληλο να φιλοξενήσει το προσφυγόπουλο. Στην τρίτη σκηνή της δεύτερης πράξης ξεκινά σιγά σιγά ο Χαριστός να προετοιμάζει τον αναγνώστη και την αναγνώστρια για την εκμετάλλευση του 12χρονου προσφυγόπουλου. Προς το τέλος μάλιστα της σκηνής η βία και ο θυμός ξεσπά εις βάρος του κοριτσιού. Οι εικόνες που σχηματοποιούνται ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια του αναγνώστη/στριας και γίνονται μια γροθιά στο στομάχι ακόμα και των πιο ψύχραιμων. Άκρα ταπείνωση, βία και αίμα κατακλύζουν τις γραμμές του θεατρικού έργου. Μάλιστα, ο Χαριστός αποτυπώνει το διαγενεακό τραύμα και τις αρνητικές συμπεριφορές που συχνά κληροδοτούνται από το οικογενειακό περιβάλλον: To ξύλο είναι λυτρωτικό, ξέρεις (κινείται αμήχανα στο χώρο). Εγώ θα σε κάνω άνθρωπο. Εδώ θα μάθεις την υπακοή. Αλλιώς δε γίνεται (παραμιλάει). Τα ίδια έλεγε κι ο πατέρας μου. Και ο πατέρας του πατέρα μου. ∆εν έχασε κανείς μας.
Στη τρίτη προσεκτικά διαρθρωμένη πράξη εν είδει κλιμάκωσης, ο Χαριστός αποτυπώνει την άκρα απανθρωποίηση και εξευτελισμό της ανθρώπινης ύπαρξης. Κατασκευάζει ένα ανθρώπινο ον που καλύτερα είναι να μην λογίζεται ως ανθρώπινο ον και μάλιστα με τη συναίνεση είτε θεμιτή είτε αθέμιτη των εξουσιών και των μονάδων φροντίδας, των παρόχων ασφάλειας. Ο Χαριστός διαπλάθει έτσι τον χαρακτήρα του Πολυχρόνη, ώστε να διαγράφεται ως απειλούμενος από το προσφυγόπουλο. Ο θύτης αυτομετατρέπεται σε θύμα, ενώ δε διστάζει να επικαλεστεί και τη θεοσέβεια του για να ελαφρύνει τη συνείδησή του, έστω και υποκριτικά. Προσπαθεί μάλιστα να αποζημιωθεί και από ζημιές που προκάλεσε ο ίδιος, ισχυριζόμενος ότι τις διέπραξε το προσφυγόπουλο. Στις τελευταίες σελίδες η άκρα αποκτήνωση αποτυπώνεται με το συναινετικό βιασμό της Καρίνα από τους φίλους του Πολυχρόνη, τον αστυφύλακα και τον εφοριακό για…χρήματα στο πλαίσιο εμπορικών συναλλαγών! Με διαφορά ότι το προϊόν δεν τα βιβλία, αλλά η ίδια η Καρίνα, η οποία κοστολογείται και κρίνεται επικερδής! Η σαρκαστική τους διάθεση κατά τη διάρκεια προετοιμασίας για τον βιασμό είναι αυτή που επιτείνει τη σκιαγράφηση των αποκτηνωμένων χαρακτήρων…καθωσπρέπει και νομοταγών φαινομενικά.
Το θεατρικό έργο αυτό αξίζει να διαβαστεί από όλους και όλες μας, αναδεικνύοντας δύο πυλώνες θεμάτων που αφορούν την ελληνική κοινωνία∙ το πρώτο σχετίζεται με την υποκριτική σοβαροφάνεια και την απόκρυψη των πιο κυνικών και ζωωδών ενστίκτων κάτω από το πέπλο του ευυπόληπτου πολίτη, είτε αυτός είναι ο παλαιοβιβλιοπώλης Πολυχρόνης είτε ο δάσκαλος Ανδρέας είτε ο Πέτρος προϊστάμενος εφορίας είτε τέλος ο ∆ενδρινός, αστυφύλακας. Ο Χαριστός αποδομεί τις φιγούρες που αντιπροσωπεύουν τη γνώση και μετάδοση της παιδείας και των αρχών, τον ορθολογικό έλεγχο των οικονομικών και της οικονομικής παρατυπίας, την τήρηση των νόμων και δημόσιας τάξης και μάλιστα με τον πιο παραστατικό τρόπο. Αυτοί οι κοινωνικοί και επαγγελματικοί ρόλοι οι οποίοι στην κοινή γνώμη ενσαρκώνουν το ορθό και το πρέπον, «ξεσκεπάζονται» και αυτό που απομένει είναι άδεια αποκτηνωμένα κουφάρια. Γιατί, αν από τα ανθρώπινα όντα αφαιρεθούν η λογική, οι αξίες και αρετές του σεβασμού και της ανθρωπιάς, τι είναι αυτό που απομένει; Μνημονεύοντας τον Αριστοτέλη, τα πάθη, τα ζωώδη ένστικτα, τα οποία συνδέονται με το καθαρά άλογον μέρος της ψυχής που συνδέεται με τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού και άρα δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την αρετή και τη λογική. Έτσι, ο άνθρωπος άνευ αρετής –αν αυτό λέγεται άνθρωπος- γίνεται το ανοσιώτατον, αγριώτατον και χείριστον προς αφροδίσια και εδωδήν. Μέγας εξουσιαστής το χρήμα και οι ζωώδους τύπου απολαύσεις.
Το δεύτερο σχετίζεται με τη θέση και την αντιμετώπιση των προσφύγων και μάλιστα των ανηλίκων που τις περισσότερες φορές φθάνουν στην Ελλάδα ασυνόδευτα. Ο Χαριστός μέσα από τους θεατρικούς ήρωες, τον Αλί, Σύριο εργάτη στην επιχείρηση του Πολυχρόνη και πόσο μάλλον την Καρίνα, Σύριο προσφυγόπουλο, που όμως ενσαρκώνουν κάθε ανήλικο παιδί με προσφυγικό προφίλ και κάθε Σύριο και καταγόμενο από ανατολικές χώρες εργάτη, αναδεικνύει την εκμετάλλευση και την κατάφωρη καταπάτηση των δικαιωμάτων τους που φτάνει μέχρι τη σωματική και σεξουαλική κακοποίηση. Ο Πολυχρόνης όχι μόνο εκφράζει κάθε σαδομαζοχιστική του διάθεση (π.χ. ουρεί στο ψωμί που θα φάει το προσφυγόπουλο, ασκεί βία, το εκδίδει), αλλά και ψευδομαρτυρεί κατηγορώντας την Καρίνα για επιθετική συμπεριφορά, αναζητώντας να κερδοσκοπήσει με κάθε μέσο.
Τα ζητήματα αυτά τοποθετούνται χρονολογικά τη δεκαετία του 1960 όποτε από τη μια η ελληνική κοινωνία δεν χαρακτηριζόταν από τη σημερινή πολυπολιτισμικότητα. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα από τη δεκαετία του 1980 όμως μετατρέπεται σε χώρα εισδοχής προσφύγων κυρίως από χώρες της Πρώην Σοβιετικής Ένωσης και από την Αλβανία. Η προσέλευση από τις ανατολικές χώρες ξεκινά μεταγενέστερα και έως τότε ήταν περιορισμένη. Η επιλογή από τον Χαριστό, λοιπόν, δύο προσφύγων συριακής καταγωγής κατά τη δεκαετία του 1960 υπαγορεύθηκε, κατά τη γνώμη μου, από την ανάγκη για «συνομιλία» με το σύγχρονο προσφυγικό ελληνικό τοπίο. Μάλιστα το έργο τοποθετείται καταλυτικά στο δημόσιο ελληνικό λόγο αν ληφθεί υπόψη η μελέτη των Wike et al. (2016) ότι ανάμεσα σε δέκα Ευρωπαϊκές χώρες, η Ελλάδα είναι η δεύτερη σε σειρά που πιστεύει πως οι πρόσφυγες από τη Συρία και το Ιράκ συνιστούν τεράστια απειλή για τη χώρα. Με βάση λοιπόν αυτές τις αρνητικές στάσεις που κυριαρχούν στον ελλαδικό χώρο, δίνεται η αφόρμηση στον Χαριστό να αναδείξει το τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι στάσεις μπορούν να μετατραπούν σε υποτίμηση του «Άλλου» με βάση καταγωγικά και εθνικά κριτήρια που φτάνει έως την πλήρη εκμετάλλευση και την κακοποίηση.
Από την άλλη πλευρά βέβαια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργήθηκαν παγκόσμιοι οργανισμοί, όπως ο ΟΗΕ για τη διαχείριση του φαινομένου και είχαν υπογραφεί η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 και το Πρωτόκολλο του 1967, περιλαμβάνοντας μέτρα επίσημης κάλυψης προσφύγων και μεταναστών. Όπως αναδεικνύεται από το θεατρικό –γεγονός που ισχύει ακόμα και σήμερα- στην πράξη η εφαρμογή νόμων χωλαίνει ή είναι επιφανειακή. Η επιφανειακή εφαρμογή αναδεικνύεται μέσω των ρόλων των δύο στελεχών προγράμματος μετανάστευσης και ασύλου που θα χαρακτηρίζονταν απλώς διαδικαστικοί. Το θεατρικό πέρα από τις υπόλοιπες λειτουργίες του αποτελεί και ένα «κατηγορώ» και απέναντι στη μεταναστευτική πολιτική.
Το έργο συνδιαλέγεται σε κάθε περίπτωση με τη σύγχρονη πραγματικότητα και όχι απλά με κάποια μεμονωμένα περιστατικά, αλλά με την καθημερινότητα του καθενός και της καθεμιά από εμάς. Πόσο περιστατικά κακοποίησης προσφυγόπουλων και μη ανηλίκων δε γίνονται; Άλλοτε διαδίδονται άλλοτε μένουν στη αφάνεια. Αποτελεί ένα έργο έναυσμα για σκέψη και αναθεώρηση των αξιακών συστημάτων, της νοοτροπίας, του τρόπου αντιμετώπισης των προσφύγων και των πολιτειακών οργάνων. Μας προσκαλεί να απαγκιστρωθούμε από τις ψευδαισθήσεις δυτικής ανωτερότητας και πολιτισμένης κοινωνίας και να αντικρύσουμε κατάματα τη σαθρότητα πίσω από την επίπλαστη σεμνοτυφία και τον υποκριτικό καθωσπρεπισμό. Μετατρέπει την τέχνη –τη θεατρική- στην προκειμένη σε «όπλο» καταγγελίας αντίστοιχων περιστατικών τα οποία δεν προέκυψαν ως αυτόνομα- ατομικά κακουργήματα, αλλά ανατράφηκαν και αναδείχθηκαν μέσα από την ίδια την κοινωνία και τους θεσμούς της.
Ειρήνη Κουτρουμπά
Σύντομο βιογραφικό
Η Ειρήνη Κουτρουμπά γεννήθηκε το 1995 στη Φλώρινα. Είναι φιλόλογος- γλωσσολόγος, Υποψήφια Διδακτόρισσα Κοινωνιογλωσσολογίας στο Τμήμα Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Απόφοιτη του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και κάτοχος μεταπτυχιακού από το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Συμμετέχει σε διεθνή και πανελλήνια συνέδρια και ημερίδες με εργασίες για τη γλώσσα και τις (μεταναστευτικές) ταυτότητες στο διαδίκτυο, τη λογοτεχνία και τους γραμματισμούς στην εκπαίδευση, τα οποία αποτελούν και τα βασικά ερευνητικά της ενδιαφέροντα. Συμμετέχει σε διεθνείς ενώσεις για τη μελέτη της γλώσσας στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι τακτικό μέλος του Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδος (Φ.Ο.Ε.). Γράφει δοκίμια και αρθρογραφεί στο πλαίσιο του Φιλολογικού Ομίλου αναφορικά με ζητήματα γλώσσας, λόγου και κοινωνίας σε συνάρτηση με λογοτεχνικά κείμενα και συμμετέχει στα συλλογικά εκδοτικά εγχειρήματα λογοτεχνικής φύσεως του Ομίλου. Η επιστημονική μελέτη με τίτλο «Γλωσσολογία και δομημένος ρεαλισμός: φιλοσοφικές, κριτικές, κοινωνιογλωσσολογικές και κειμενογλωσσολογικές διαστάσεις» (2025) από τις εκδόσεις Υψικάμινος, αποτελεί το πρώτο της βιβλίο.
