Οι πρωτεύουσες των αυτοκρατοριών ήταν και παραμένουν κατά κανόνα πολυεθνικές., αλλά στη Βιέννη, την πρωτεύουσα των Αψβούργων, ήταν κάτι το πρωτοφανές: οι περισσότεροι από τους συγγραφείς και καλλιτέχνες της πόλης ήταν εβραϊκής καταγωγής. Στο Μεσοπόλεμο ο εβραϊκός πληθυσμός της Αυστρίας αριθμούσε 300,000 κατοίκους, οι περισσότεροι από τους οποίους ζούσαν στη Βιέννη. Σήμερα έχουν απομείνει μόνο 9.000. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933 οι μισοί σχεδόν έφυγαν από την πόλη και από τους υπόλοιπους, οι περισσότεροι, μετά την προσάρτηση της Αυστρίας, το 1938, από τη χιτλερική Γερμανία, εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. Η Βιέννη, από τα τέλη του 19ου αιώνα και ώς το 1938 που προσαρτήθηκε από τη ναζιστική Γερμανία, γνώρισε τεράστια άνθηση, μια Αναγέννηση πρωτοφανή. «Δεν είσαι αληθινός Βιεννέζος», έλεγε ο διάσημος τότε συγγραφέας Στέφαν Τσβάιχ , «αν δεν αγαπάς την κουλτούρα». Η παράθεση και μόνο των ονομάτων των κορυφαίων εβραίων συγγραφέων, διανοουμένων και καλλιτεχνών της Βιέννης, από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς τις παραμονές σχεδόν του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, προκαλεί ζάλη.
Αναφέρω τους σημαντικότερους συγγραφείς που είναι γνωστοί και στη χώρα μας: Γιόζεφ Ροτ, Στέφαν Τσβάιχ, Ελίας Κανέτι, Χέρμαν Μπροχ, Έγκον Φρίντελ, Ούγκο φον Χόφμανσταλ, Καρλ Κράους, Άλφρεντ Πόλγκαρ και φυσικά ο Ζίγκμουντ Φρόιντ.
Φιλόσοφοι: Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και Καρλ Πόπερ. Μουσικοί: Γκούσταφ Μάλερ και Άρνολντ Σένμπεργκ. Οι περισσότεροι δεν είχαν γεννηθεί στη Βιέννη, αλλά η ζωή αυτής της πόλης και οι πνευματικοί και καλλιτεχνικοί πειραματισμοί έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στο έργο τους.
Ο ποιητής, πεζογράφος και δημοσιογράφος Ούγκο Μπετάουερ – που οι ναζιστές αποκαλούσαν «κόκκινο» ποιητή – δημοσίευσε το 1922 ένα μυθιστόρημα με τίτλο Η πόλη χωρίς Εβραίους, που αποδείχτηκε προφητικό. Τι θα συνέβαινε στη Βιέννη, αν εκδιώκονταν τα «ανεπιθύμητα στοιχεία», δηλαδή οι Εβραίοι; Οι ναζιστές ζητούσαν να τιμωρηθεί ο συγγραφέας δημοσίως με λιντσάρισμα. Την «τιμωρία» ανέλαβε τρία χρόνια αργότερα ένας οδοντοτεχνίτης, ονόματι Ότο Ρότστοκ που δολοφόνησε τον Μπατάουερ στον δρόμο. Οι δημιουργοί που ανέφερα δεν ήταν σιωνιστές, αλλά κατά κύριο λόγο αγνωστικιστές, ενώ κάποιοι απ’ αυτούς είχαν ασπαστεί τον καθολικισμό. Στο έργο μερικών ανιχνεύει κανείς στοιχεία της ταλμουδικής παράδοσης του γκέτο, όμως αυτό που το χαρακτηρίζει πρωτίστως είναι η κουλτούρα των καφενείων της Βιέννης, αυτή η μεγάλη ζύμωση ιδεών και αναζητήσεων που σε πλείστες εκδοχές της όρισε τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης. Πώς θα είχε εξελιχθεί, λόγου χάρη, η επιφυλλίδα, το μικρό δοκίμιο, το χρονικό ή το χρονογράφημα, αν δεν υπήρχαν ο Πόλγκαρ ή ο Ροτ; Αυτός όμως που την ανέδειξε σε επίπεδα αδιανόητα για τη σημερινή εποχή ήταν ο Κ α ρ λ Κ ρ ά ο υ ς, που υπήρξε ο κυριότερος εκφραστής αυτού που θα αποκαλούσαμε «αυστριακό μοντερνισμό», τον οποίο εκπροσωπούσαν, μαζί με τον ίδιο, οι μείζονες συγγραφείς Ρόμπερτ Μούζιλ, Γιόζεφ Ροτ, Ελίας Κανέτι και ένας κορυφαίος φιλόσοφος , ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν.
Όταν ο Ελίας Κανέτι έφτασε το 1922 στη Βιέννη, ήταν 18 ετών και στους δημοσιογραφικούς και φιλολογικούς κύκλους κυριαρχούσε τότε ο Καρλ Κράους. Στις ομιλίες-παραστάσεις που έδινε επικρατούσε το αδιαχώρητο. Ο νεαρός Κανέτι ένιωθε αποστροφή από το γεγονός ότι τόσες αστές κυρίες της Βιέννης λάτρευαν τον Κράους και δεν έχαναν καμία από τις δημόσιες παρουσίες του. Κάποια μέρα όμως βρέθηκε και ο ίδιος σε μία από αυτές τις παρουσίες του Κράους. Ήταν ένα γεγονός που σημάδεψε τη συγγραφική του πορεία. Πράγματι, η επίδραση του Κράους υπήρξε καθοριστική σε όλο σχεδόν το έργο του Ελία Κανέτι. Ιδιαίτερα στα μείζονα βιβλία του: την Τύφλωση (ένα από τα μείζονα μυθιστορήματα του 20ου αιώνα που μετέφερε θαυμάσια στα ελληνικά η Τζένη Μαστοράκη) και το ανεπανάληπτο θεωρητικό του έργο Μάζα και Εξουσία. Η ανελέητη κριτική του καλλιτεχνικού και διανοητικού ναρκισσισμού, που παρατηρούμε στην Τύφλωση, δεν απηχεί άλλον από τον Καρλ Κράους.
Ίσως η επίδραση του Κράους στον Κανέτι να είναι εμφανέστερη στον τρίτο τόμο της αυτοβιογραφίας του τελευταίου που επιγράφεται Το παιχνίδι των ματιών. Σε αυτό τον τόμο περνούν υποδόρια (δηλαδή μεταμορφωμένα) κάποια από τα αμέτρητα που περιέχει το τερατώδες έργο του Κράους Οι τελευταίες μέρες του ανθρώπινου γένους, το οποίο είναι αδύνατο να ανέβει επί σκηνής, αφού ξεπερνά τις οκτακόσιες σελίδες και όχι μόνο γι’ αυτό. Το έργο – που ο Κράους το χαρακτήρισε «τραγωδία σε πέντε πράξεις» – κυκλοφόρησε το 1919, ένα χρόνο δηλαδή μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά στη σκηνή το 1991στο Τορίνο, σκηνοθετημένο από τον Λούκα Ρονκόνι. Αναπτύσσεται σε περισσότερες από διακόσιες σκηνές, όπου παρελαύνουν πεντακόσιοι χαρακτήρες. Με το γνωστό σαρδόνιο χιούμορ του ο Κράους είχε πει πως το έργο του γράφτηκε για να παιχτεί σ’ ένα θέατρο στον πλανήτη Άρη. Αυτό το «τερατώδες αριστούργημα» μοιάζει με τεράστια επιτάφια πλάκα όχι μόνο στον τάφο της Αυστρουγγαρίας, αλλά και της Ευρώπης ακόμα. Για τον συγγραφέα του μάλιστα σηματοδοτούσε το τέλος του τότε γνωστού πολιτισμού. Ο Καρλ Κράους εκεί δεν αφήνει τίποτα όρθιο. Ποιος φταίει για τον πόλεμο; Οι πάντες: ο στρατός, η Εκκλησία, οι ουδέτεροι παρατηρητές, οι συγχυσμένοι πολίτες, οι πλούσιοι , οι φτωχοί, οι θύτες και τα θύματα, οι γιατροί, οι ψυχαναλυτές, οι διπλωμάτες – με άλλα λόγια όλη η κοινωνία. Η κριτική του Καρλ Κράους στο Τύπο της εποχής είναι αμείλικτη. Εκείνοι που φταίνε περισσότερο είναι τα αφεντικά του Τύπου και οι δημοσιογράφοι οι οποίοι τρέφονται, σαν τη Μάνα Κουράγιο του Μπρεχτ, από τον πόλεμο. Με μεγάλη μαεστρία ενσωματώνει στο έργο κείμενα της εποχής, τα οποία καταδικάζει απερίφραστα. Αλλά ούτε και οι διάσημοι συγγραφείς γλιτώνουν από τα πυρά του. Για να παραπέμψω σε ένα μόνο παράδειγμα, ρίχνει στο πυρ το εξώτερο τον διάσημο Ούγκο φον Χόφμανσταλ και βάζει έναν άλλο συγγραφέα, τον ξεχασμένο σήμερα Χέρμαν Μπαρ, που υπήρξε και δικός του θανάσιμος εχθρός, να τον πετάει στην κόλαση της φλυαρίας. Η φονική του σάτιρα διατρέχει όλο το έργο και δεν κάνει εξαίρεση για κανέναν. Η πολεμική του εναντίον του Τύπου της εποχής δεν ήταν καπρίτσιο. Το δικό του περιοδικό-εφημερίδα (Ο Πυρσός), που το ίδρυσε το 1899 και το εξέδιδε ως τον θάνατό του το 1936, τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια το έγραφε μόνος του!
Σύμφωνα με τον Κανέτι, όσο και να ψάξει κανείς στα κείμενα του Πυρσού, δεν πρόκειται να βρει το παραμικρό λάθος. Για τον Κράους η ανακρίβεια και η κακομεταχείριση της γλώσσας ήταν θανάσιμοι εχθροί του. «Αν δεν είσαι ακριβής», έλεγε, «και κακοποιείς τη γλώσσα, δεν λες την αλήθεια, δηλαδή είσαι ψεύτης και ανάξιος να αυτοχαρακτηρίζεσαι ‘γραφιάς’ – είτε συγγραφέας είσαι, είτε δημοσιογράφος».
Στο Café Central της Βιέννης, η οποία εξακολουθούσε να ακμάζει πολιτιστικά ως το 1938 (τη χρονιά της προσάρτησης της Αυστρίας στη Γερμανία) δεν σύχναζαν μόνο καλλιτέχνες, συγγραφείς και δημοσιογράφοι, αλλά και κάποιοι που θα σημάδευαν αργότερα τη μοίρα του 20ου αιώνα. Ένας απ’ αυτούς ήταν κι ο Τρότσκι , που το 1913 συνάντησε κάποιον ο οποίος έφτασε στη Βιέννη από την Κρακοβία με πλαστό διαβατήριο στο όνομα « Σ τ α ύ ρ ο ς Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς ». Το πραγματικό του όνομα όμως ήταν Ι ω σ ή φ Β ι σ α ρ ι ό ν ο β ι τ ς Τ ζ ο υ γ κ α σ β ί λ ι, που έμεινε στην ιστορία ως Σ Τ Α Λ Ι Ν. Αν και ήταν η πρώτη τους συνάντηση, αντιπάθησαν αμέσως ο ένας τον άλλο. Στο ίδιο καφενείο συνήθιζε να συχνάζει και ο νεαρός τότε Χ ί τ λ ε ρ , που πήγε στη Βιέννη το 1908 για να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών – και απέτυχε. Τα επόμενα πέντε χρόνια τα πέρασε εξαθλιωμένος, ώσπου έφυγε για το Μόναχο. Θα επέστρεφε στη Βιέννη μια μέρα «νικητής και τροπαιούχος» το 1938 με την προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία. Η Αναγέννηση όμως της Βιέννης, που ως εκείνη τη χρονιά συνεχιζόταν, εφεξής θα ήταν παρελθόν.
