Ο Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891), ο μεγάλος Αμερικανός συγγραφέας του 19ου αιώνα, γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη. Σε ηλικία είκοσι ετών μπάρκαρε ως ναύτης αρχικά σε εμπορικό πλοίο και αργότερα σε φαλαινοθηρικά. Η μεγάλη επιτυχία των πρώτων έργων του, όπου απαθανάτισε τις ναυτικές του περιπέτειες, τον ώθησε στη λογοτεχνία. Η συνέχεια όμως δεν υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχής. Ακόμη και το αριστούργημά του Μόμπι Ντικ (1851) γνώρισε χλιαρή υποδοχή. Το 1863 ανέλαβε θέση στο τελωνείο της ΝΥ και στράφηκε στην ποίηση λησμονημένος από κοινό και κριτικούς. Τα τελευταία έξι χρόνια της ζωής του τα αφιέρωσε στη συγγραφή της νουβέλας Μπίλλυ Μπαντ, που δημοσιεύτηκε το 1924, τριάντα τρία χρόνια μετά το θάνατό του, και θεωρήθηκε η πνευματική του παρακαταθήκη.
Έγιναν συνολικά τρεις προσπάθειες κριτικής αποκατάστασης του κειμένου, με την ελπίδα η τελευταία, του 1962, να συμβάλει στην οριστική του ερμηνεία, κάτι που τελικά δεν επιτεύχθηκε. Κάποιος κριτικός μάλιστα έφτασε να χαρακτηρίσει το έργο απόκρυφο. Στην Ελλάδα επανακυκλοφόρησε από τους Αντίποδες μόλις το 2021 σε μια πολύ αξιόλογη έκδοση που, εκτός από την ωραία μετάφραση των Π. Κεχαγιά – Κ. Σπαθαράκη, περιλαμβάνει τον επί σαράντα χρόνια ‘’υποτιθέμενο Πρόλογο’’ του έργου, τις απαραίτητες γλωσσικές και πραγματολογικές σημειώσεις, πλούσιο, πολύ διαφωτιστικό στην κατανόηση επίμετρο του Θοδωρή Δρίτσα, και βιβλιογραφία.
Η ιστορία έχει ως εξής : Ο Μπίλλυ Μπαντ ή Μπέιμπι Μπαντ, όπως κατέληξαν να τον φωνάζουν χαϊδευτικά όσοι τον γνώριζαν, ο ωραίος ναύτης, ήταν μεγαλειώδης στη μορφή και με ήθος που συμβάδιζε με την εξωτερική του εμφάνιση, είκοσι ενός ετών, αγνώστου πατρός, χωρίς οικογένεια, γαμπιέρος του τουρκέτου στον Βρετανικό στόλο στα τέλη του 18ου αιώνα. Ναυτολογήθηκε αναγκαστικά από το εμπορικό πλοίο Rights-of-man (Δικαιώματα του ανθρώπου), όπου υπηρετούσε και είχε κερδίσει την ειλικρινή αφοσίωση των συντρόφων του και την καλή μαρτυρία του πλοιάρχου του, στο πολεμικό Bellipotent (Πολεμόχαρος) και τέθηκε στην υπηρεσία του Στέμματος. Ο Μπίλλυ, μοναδική επιλογή του πλοιάρχου του πολεμικού, Βίερ, προς έκπληξη πλοιάρχου και πληρώματος του εμπορικού δεν έδειξε να διαμαρτύρεται καθόλου γι΄ αυτό, άλλωστε κάθε διαμαρτυρία θα ήταν μάταιη.
Βρισκόμαστε στην περίοδο των Ναπολεόντειων πολέμων και του ναυτικού αποκλεισμού της Γαλλίας από τους Βρετανούς. Ήδη, λόγω δυσαρέσκειας σε πρακτικά θέματα του στόλου αλλά και επιρροής των ιδεών της γαλλικής εξέγερσης, είχαν ξεσπάσει δύο σοβαρά περιστατικά ανταρσίας στον Βρετανικό στόλο και η κατάσταση απαιτούσε επαγρύπνηση και μεγάλη προσοχή εκ μέρους των αξιωματούχων.
Ο Μπίλλυ εγκλιματίστηκε στην νέα του θέση γρήγορα και κέρδισε τη συμπάθεια όλων, τόσο για την ανεπιτήδευτη ομορφιά του όσο για τη μειλιχιότητα και την εύθυμη διάθεσή του, με εξαίρεση κάποιους λίγους σκληροτράχηλους του πληρώματος στους οποίους προκαλούσε ένα διφορούμενο χαμόγελο, κάτι που ο ίδιος ελάχιστα πρόσεχε. Ο Μπίλλυ ήταν αγράμματος, φαινόταν να έχει ελάχιστη ή καθόλου αυτοσυνειδησία, είχε μάθει να ζει με τα στοιχεία της φύσης, κοντολογίς δεν ήταν κάτι περισσότερο από έναν αγνό βάρβαρο, κι ενώ δεν είχε κανένα φανερό ψεγάδι, εμφάνιζε δυσχέρεια στην ομιλία όταν τον κυρίευε κάποιο δυνατό συναίσθημα.
Στον αντίποδα του Μπίλλυ, ήταν ο Κλάγκαρτ, οπλονόμος και υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης στο πλοίο. Τα τρία αυτά πρόσωπα, ο Μπίλλυ, ο καπετάνιος Βίερ και ο Κλάγκαρτ κρατούν τους βασικούς ρόλους στην αφήγηση. Ο Κλάγκαρτ ήταν γύρω στα τριάντα πέντε, με καθαρά, ευδιάκριτα χαρακτηριστικά, φαρδύ πηγούνι που προεξείχε και βλέμμα που πότε πότε εξέφραζε αυστηρή επίπληξη, κάτι βοηθητικό στην άσκηση των καθηκόντων του. Η συνολική του εμφάνιση υποδήλωνε παρελθόν και παιδεία αταίριαστα με τα καθήκοντά του. Η προηγούμενη ζωή του ωστόσο ήταν άγνωστη, πιθανότατα δεν ήταν Άγγλος στην καταγωγή. Ανεπιβεβαίωτη φήμη τον ήθελε εθελοντή στο Βασιλικό ναυτικό προκειμένου να εξιλεωθεί για κάποια μυστηριώδη απάτη. Ήταν άλλωστε γνωστό πως εκείνη την εποχή δεν υπήρχε η πολυτέλεια για επιλεκτικότητα στη ναυτολόγηση. Γεγονός είναι πως εκδήλωσε υψηλές ικανότητες, ψυχραιμία, δουλικό σεβασμό στους ανωτέρους και μια ιδιάζουσα έφεση στη ρουφιανιά υπό τον μανδύα ενός άτεγκτου πατριωτισμού. Αυτό όμως που κυρίως ενδιαφέρει εδώ για τον Κλάγκαρτ είναι ότι μέσα του ενυπήρχε η μανία του κακού που είχε γεννηθεί μαζί του, ήταν μια ‘’κατά φύση διαστροφή’’.
Ο οπλονόμος διακατέχονταν από φθόνο για την ομορφιά, την υγεία, τη χαρά της νιότης του Μπίλλυ Μπαντ. Διέθετε την ενόραση να εκτιμήσει το ηθικό φαινόμενο που αυτός συνιστούσε, κάτι που ενέτεινε το πάθος του για εκείνον που δεν είχε ποτέ θελήσει το κακό. Στο ξετύλιγμα της αφήγησης παρακολουθούμε όλα εκείνα τα περιστατικά που φανέρωναν την περιφρόνηση προς τον ναύτη, μολονότι καλύπτονταν επιμελώς, με απώτερο στόχο την παγίδευσή του. Ώσπου ο ίδιος ο Κλάγκαρτ, με τη μονομανία να τον κατατρώει όλο και πιο βαθιά, διατύπωσε ανοιχτά στον καπετάνιο Βίερ την κατηγορία σε βάρος του Μπίλλυ για υποκίνηση σε ανταρσία των αναγκαστικά ναυτολογημένων του πληρώματος.
Ο Βίερ, γνωστός για το θάρρος, την πρακτικότητα, το νοιάξιμο για τους άντρες του, όπως και για την έλλειψη ανοχής του σε κάθε πειθαρχική παράβαση, αμφισβήτησε την κατηγορία. Κάλεσε σε αντιπαράσταση τον Μπίλλυ, τον ρώτησε τι είχε να πει για όσα καταγγέλθηκαν σε βάρος του και του ζήτησε να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Ο ναύτης αρχικά δεν συνειδητοποίησε τι είχε ακούσει. Στην έκκληση του καπετάνιου να μιλήσει το μόνο που κατάφερε ήταν κάποιες χειρονομίες και γρυλίσματα. Το κρυμμένο του ελάττωμα εκδηλώθηκε ώστε κάθε εναγώνια προσπάθεια ομιλίας έπεσε στο κενό, με αποτέλεσμα τη γλωσσική του παράλυση. Εκείνο που αστραπιαία εκδηλώθηκε ήταν η εκτίναξη του δεξιού του χεριού στο μέτωπο του Κλάγκαρτ που μετά από κάποια αγκομαχητά εξέπνευσε στο πάτωμα.
Το τέλος του Μπίλλυ, νομίζω, με βάση και όσα προαναφέρθηκαν για τη συγκεκριμένη συγκυρία και τις συνθήκες που επικρατούσαν όταν συνέβη το περιστατικό, είναι προβλέψιμο για τον αναγνώστη. Ο συγγραφέας βέβαια επιχειρηματολογεί και επισταμένως αναλύει όλα εκείνα τα στοιχεία που οδήγησαν στην απόφαση για απαγχονισμό του ναύτη στη μεγάλη αντένα της μαϊστρας. Θα χρειαζόταν άλλες τόσες λέξεις να τα παρουσιάσουμε εδώ. Εκείνο που προκύπτει και από την περιγραφή εκτέλεσης της ποινής, που γίνεται διεξοδικά, είναι το άδικο τέλος του Μπίλλυ, ελέω πολεμικών δραστηριοτήτων και άτεγκτης στρατιωτικής πειθαρχίας. Μοιραία λοιπόν τίθενται πολλά και ποικίλα θέματα προς συζήτηση που αφορούν το δίκαιο και το άδικο, το καλό και το κακό, την ελευθερία και την εξουσία, την αποδοχή και την αντίσταση, την υποταγή στο νόμο του λόγου και στην αξίωση απαλλαγής από αυτόν, την ομορφιά και τον πόθο.
Το προτελευταίο κεφάλαιο της νουβέλας αναφέρεται σε ναυτικό χρονικό της εποχής, ένα επίσημο εβδομαδιαίο έντυπο, που περιέγραψε, λίγες εβδομάδες μετά την εκτέλεση, την υπόθεση, διαστρεβλώνοντας όμως τα γεγονότα με τον ισχυρισμό ότι ο Μπαντ εξουδετέρωσε για εκδίκηση τον Κλάγκαρτ βγάζοντας σουγιά από τη ζώνη του. Με αυτόν τον τρόπο παραδόθηκε το συμβάν στον υπόλοιπο, εκτός του πλοίου, κόσμο, που αποκαλύπτει την αντίθεση ανάμεσα στην επίσημη εκδοχή και τη ζώσα μνήμη.
Το τελευταίο κεφάλαιο κλείνει με την μπαλάντα Ο Μπίλλυ στα δεσμά, γραμμένη, υποτίθεται, από έναν ναύτη, γαμπιέρο κι αυτόν στη βάρδια του Μπίλλυ, και εκφράζει την καθολική εκτίμηση του πληρώματος.
Προαναφέρθηκε πως το έργο αντιστέκεται σε μια οριστική ερμηνεία. Αυτό οφείλεται στο ότι γράφτηκε σε διαφορετικές στρώσεις κατά τις οποίες ο συγγραφέας τού προσέδιδε όλο και μεγαλύτερη αμφισημία, ασάφεια αλλά και αντιθέσεις, με αποτέλεσμα τη συνεχή αναδιαμόρφωσή του.
Συνοπτικά οι κριτικοί διακρίνονται σε δύο στρατόπεδα. Σε όσους χαρακτήρισαν το έργο χειρονομία αποδοχής και συμφιλίωσης και στους κριτικούς της αντίστασης.
Οι πρώτοι ερμηνεύουν την αποδοχή της μοίρας εκ μέρους του Μπίλλυ ως μεταστροφή του Μέλβιλ, εκτιμώντας επίσης ότι ο αριστοκράτης, συντηρητικός Βίερ εκφράζει την αποδοχή της αναγκαιότητας, ως άλλος Πόντιος Πιλάτος, που όμως δεν νίπτει τας χείρας του αλλά έχει το σθένος να αναλάβει την ευθύνη του. Έτσι, τα τελευταία λόγια του Μπίλλυ πριν την εκτέλεση ‘’Ο Θεός να ευλογεί τον καπετάνιο Βίερ’’ είναι η στιγμή της ψυχικής ένωσης του ναύτη με τον καπετάνιο.
Η εικόνα αυτή του συμβιβασμένου Μέλβιλ εξόργισε τους κριτικούς της αντίστασης. Κατά την άποψή τους η τελευταία φράση του Μπίλλυ απηχεί ειρωνεία που επιτείνει τη φρίκη του αναγνώστη για την αδικία. Τελικά, για τους κριτικούς της ειρωνικής ανάγνωσης, ο Μπίλλυ δεν ενώνεται ψυχικά με τον Βίερ, αλλά με τα μέλη του πληρώματος που επαναλαμβάνουν εν χορώ τα λόγια του, υψώνοντάς τον σε μεσσιανικό σύμβολο. Με βάση αυτή την ερμηνεία η ηθική αναγνώριση του Μπίλλυ επιτελείται σε κοινωνικό και όχι σε διαπροσωπικό επίπεδο ( Βίερ, Κλάγκαρτ ). Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οι μεν πρώτοι επικεντρώνονται στα επί μέρους άτομα και τις μοίρες τους, ενώ οι δεύτεροι στις συλλογικές σχέσεις που διαμορφώνουν η παρουσία και οι επιλογές των ατόμων.
Μια άλλη ερμηνευτική εκδοχή διατυπώθηκε από την πρωτοπόρο της δεκαετίας του 1990 στις σπουδές του φύλου Ηβ Κοσόφσκι Σέτζγουικ, η οποία αναφέρθηκε στην ερωτική επιθυμία που γεννά ο ωραίος ναύτης. Όλοι ποθούσαν τον Μπίλλυ – αυτή είναι η καταστατική του θέση άλλωστε ως ωραίου ναύτη – η επιθυμία τους όμως είχε διαφορετική αφετηρία και διαφορετικές συνέπειες. Η ερωτική επιθυμία σχετίζεται με τα θεμέλια της κοινωνικής συνοχής και λειτουργεί ως μετωνυμία του πολιτικού. Πώς σχετιζόμαστε στην κοινωνία όταν δεν έχουμε τα εργαλεία να γνωρίσουμε τον άλλο, πώς εκδηλώνεται ο πόθος και πώς συνυπάρχουν ανόμοιες μεταξύ τους προσωπικότητες; Είναι και αυτά κατά την Σέτζγουικ κεντρικά θέματα που αναδεικνύει ο Μέλβιλ και που τον καθιστούν νεωτερικό.
Κλείνοντας αυτό το σημείωμα θέλω να εκφράσω τον τεράστιο θαυμασμό μου στο υψηλό πνεύμα του συγγραφέα και να παροτρύνω τους αναγνώστες στη μελέτη του συγκεκριμένου έργου που έχει να προσφέρει πολλά.
