Στον 19ο αιώνα, πολύ δημοφιλής στους κύκλους των ψυχιάτρων ήταν η περιβόητη “Θεραπεία ξεκούρασης” (The rest cure), -στην πραγματικότητα, ένας καταναγκαστικός εγκλεισμός- την οποία επέβαλλαν αδιακρίτως σε όλες τις γυναίκες που εμφάνιζαν ψυχολογικά προβλήματα ή την, άγνωστη τότε, επιλόχεια κατάθλιψη. Σήμερα είναι γνωστό ότι το 80% των γυναικών παρουσιάζουν αυτή την κατάσταση μετά τον τοκετό.
Εκείνη την εποχή, όλα τα ψυχολογικά προβλήματα συγκεντρώνονταν κάτω από τον γενικό χαρακτηρισμό “Υστερία” και φυσικά αφορούσαν μόνο στο γυναικείο φύλο. Ο όρος Υστερία προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη ὑστέρα που σημαίνει μήτρα. Αργότερα, οι ψυχίατροι αναγκάστηκαν να παραδεχτούν ότι αντίστοιχα προβλήματα παρουσιάζουν και οι άντρες, καμιά φορά και τα παιδιά.
Η “θεραπεία της ξεκούρασης” συνιστά, κατά πολλούς, ένα ιατρικό έγκλημα, μια απάνθρωπη επινόηση του ανδρικού καταστημένου της εποχής για την εξουδετέρωση και εξουθένωση γυναικών που το μόνο που χρειάζονταν ήταν λίγη κατανόηση και υποστήριξη.
Το καθεστώς αυτής της απαράδεκτης “θεραπείας” προέβλεπε αυστηρή απομόνωση για τουλάχιστον δύο μήνες και απαγόρευση κάθε δημιουργικής απασχόλησης, ψυχαγωγίας ή επαφής με τις τέχνες και τα γράμματα.
Συχνά, συνοδευόταν με κάποια φαρμακευτική αγωγή ή με μια συγκεκριμένη παχυντική δίαιτα, πλούσια σε ζωικά λιπαρά.
Η “ασθενής” ήταν υποχρεωμένη, έστω και δια της βίας, να περνά πολύ χρόνο μόνη, σε κατάκλιση ή ακινησία, και να κοιμάται όσο το δυνατόν περισσότερο. Έπρεπε να αποφεύγει όλες τις κοινωνικές συναναστροφές και δραστηριότητες και να απέχει εντελώς από το διάβασμα και το γράψιμο, τα οποία θεωρούνταν ιδιαιτέρως επικίνδυνα για την ψυχική της ισορροπία. Ενστάσεις και διαφωνίες δεν γίνονταν δεκτές από κανέναν. Η ίδια, φυσικά, δεν είχε καν το δικαίωμα να εκφράσει την άποψη ή την αντίθεσή της.
Η δημιουργικότητα των γυναικών αντιμετωπιζόταν μάλλον αμήχανα, συχνά δε και επιθετικά. Το ιδανικό του 19ου αιώνα ήταν “η οικιακή ζωή και η αληθινή γυναικεία υπόσταση” (domesticity and real womanhood), ιδεολόγημα το οποίο ήθελε τη γυναίκα αγνή παρθένα ή υποταγμένη, πιστή σύζυγο και αφοσιωμένη μητέρα, περιορισμένη στον χώρο της οικίας της, χωρίς πρωτοβουλίες ή κοινωνική παρουσία, με μόνη εξαίρεση την τοπική εκκλησία και τη φιλανθρωπία.
Η γνωστή συγγραφέας της εποχής, Charlotte Perkins Gilman (3 Ιουλίου 1860, Χάρτφορντ, Κονέκτικατ, ΗΠΑ – 17 Αυγούστου 1935, Πασαντίνα, Καλιφόρνια, ΗΠΑ) αναγκάστηκε να υποστεί τη βάρβαρη αυτή συνθήκη μετά τη γέννηση του παιδιού της, και συνειδητοποιώντας το παράλογον του πράγματος, έγραψε το 1892, το διάσημο σήμερα διήγημά της με τίτλο “Η κίτρινη ταπετσαρία” (The yellow wallpaper).
Στο εν λόγω διήγημα, η πρωταγωνίστρια οδεύει σταδιακά προς στην τρέλα, μην μπορώντας να αποφύγει τη συγκεκριμένη θεραπεία-εγκλεισμό και μην έχοντας καμία κατανόηση ή εκτόνωση.
Απορροφάται από την κίτρινη ταπετσαρία του δωματίου μέσα στο οποίο βρίσκεται κυριολεκτικά φυλακισμένη, βουλιάζει στις επαναλαμβανόμενες παραισθήσεις και τελικά, παρανοεί. Ο σύζυγος και γιατρός της, παρόλο που ζει μαζί της και την επιβλέπει, αδυνατεί να δει το άτοπον της επιλογής του και την καθημερινή χειροτέρευση της ψυχικής της υγείας και επιμένει στη “θεραπεία” μέχρι τέλους, ως τυφλός.
«Είσαι πολύ καλύτερα αγάπη μου, είτε το αντιλαμβάνεσαι είτε όχι. Εγώ που είμαι γιατρός, αγάπη μου, ξέρω. Έχεις παχύνει κι έχεις πάρει χρώμα, η όρεξή σου καλυτέρευσε, στ’ αλήθεια αισθάνομαι πολύ πιο ήσυχος για σένα».
Επίσης, της απευθύνεται συνεχώς σαν να είναι ένα παιδί ή ένα παιχνίδι και την περιγελά.
«Ο Τζων γελά εις βάρος μου, φυσικά, αλλά κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο σ’ έναν γάμο».
Ούτε και ο αδερφός της, επίσης ιατρός, είναι ικανός να αντιληφθεί την πραγματικότητα της κατάστασής της ενώ η ίδια έχει πλήρη αντίληψη στην αρχή.
«Ο Τζων είναι γιατρός και ίσως – (δεν θα το έλεγα αυτό σε ψυχή ζώσα, φυσικά, αλλά αυτό είναι σκέτο χαρτί και τεράστια ανακούφιση για το μυαλό μου) – ίσως αυτός να είναι ο λόγος που δεν γίνομαι καλά πιο γρήγορα».
Η Πέρκινς, αντίθετα από την αβοήθητη πρωταγωνίστριά της, κατάφερε τελευταία στιγμή να διακόψει από μόνη της αυτόν τον εγκλεισμό, να γυρίσει στην κανονική, δημιουργική της ζωή κι έτσι να σωθεί από την παράνοια.
Με αυτό το διήγημα απευθύνεται στον γιατρό της, τον νευρολόγο Silas Weir Mitchell προσπαθώντας να τον πείσει πως αυτή η θεραπευτική προσέγγιση είναι λανθασμένη.
Η ανώνυμη πρωταγωνίστρια του διηγήματος ανησυχεί και φοβάται μήπως ο άντρας της την παραπέμψει στην κλινική του εμπνευστή της θεραπείας και αναφέρει ξεκάθαρα το επώνυμό του:
«Ο Τζων λέει πως αν δεν γίνω γρήγορα καλά, θα με στείλει στον Weir Mitchell το φθινόπωρο. Αλλά εγώ δεν θέλω να πάω με τίποτα. Είχα μια φίλη που έπεσε στα χέρια του μια φορά, και λέει ότι είναι ακριβώς σαν τον Τζων και τον αδερφό μου, κι ακόμα χειρότερος!»
H ίδια η Πέρκινς έχει πει:
Πολλά χρόνια αργότερα μού είπαν ότι ο σπουδαίος γιατρός είχε παραδεχτεί σε φίλους του ότι είχε τροποποιήσει τη θεραπεία του για τη νευρασθένεια από τότε που διάβασε την “Κίτρινη Ταπετσαρία”.
[Το διήγημα] αυτό δεν είχε σκοπό να οδηγήσει ανθρώπους στην τρέλα, αλλά να γλιτώσει τους ανθρώπους από το να οδηγηθούν στην τρέλα, και το πέτυχε.
Δυστυχώς, η “θεραπεία” εφαρμόστηκε σε χιλιάδες γυναίκες από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού. Αμέσως μετά, τα πράγματα χειροτέρεψαν για τους ψυχιατρικούς ασθενείς καθώς επικράτησαν τα ηλεκτροσόκ και οι λοβοτομές.
Στις σύγχρονες σπουδές φύλου (gender studies), ” Η κίτρινη ταπετσαρία” θεωρείται πρώιμο δείγμα φεμινιστικής λογοτεχνίας και έχει εμπνεύσει πολλές μελέτες και καλλιτεχνικές δημιουργίες ανά τον κόσμο.
Η πιο ενδιαφέρουσα που βρήκα είναι η εκδοχή της Nikki Joshi, η οποία είναι μουσικός κρουστών:
Ακολουθούν τέσσερα δικά μου ποιήματα γραμμένα πάνω στο εμβληματικό διήγημα της Σάρλοτ Πέρκινς “Η κίτρινη ταπετσαρία”:
KΑΘΟΔΟΣ
© Μαριανίνα Βεντούρη
Άλλαξε η εντύπωση του κόσμου
Με πλησιάζει άνθρωπος και φοβάμαι
Μου μιλάει και κλαίω
Ξυπνάω το πρωί λίγο πιο απελπισμένη απ’ ότι κοιμήθηκα το βράδυ
Και κάθε σήμερα πιο μόνη από χθες
Ο κόσμος παίρνει ένα βαθύ κίτρινο
Σαν ακύμαντη θάλασσα ίκτερου
Σαν αρρωστημένος ουρανός
Που θέλει να βρέξει και δεν μπορεί
Έχω γίνει ένα
Επαναλαμβανόμενο μοτίβο
Που συσπειρώνεται
Και αυτοκτονεί σε κάθε γωνία
Η ψυχή μου έχει κολλήσει
Στα κάγκελα του παραθύρου
Και μισοβγαίνει απ’ τα περιθώρια
Για να ταλαντευτεί στο κενό
Πριν καρφωθεί στο χώμα
Το ταβάνι, πότε μου πιέζει το κρανίο
Και τρίβεται στα μαλλιά μου
Και πότε πετάγεται στον ουρανό
Σαν φλεγόμενο φίδι
Η πόρτα, κλειδωμένη και βαριά
Είναι το όριο της ζωής μου
Το σύνορο της λογικής μου
Η πύλη ενός άλλου Άδη
Το πάτωμα είναι άσπρο
Σαν παγωμένο χιόνι
Γλιστράω και δεν βρίσκω
Από πού να κρατηθώ
Το κρεβάτι άλλοτε πλαταίνει
Σαν κάμπος αδιάσχιστος
Κι άλλοτε στενεύει
Σαν το παιδικό σκαμπό όπου με κάθιζε
Η μάνα μου όταν ήμουν μικρή
Το μωρό μπαινοβγαίνει στην κοιλιά μου
Κι αυτή, μια πετάγεται ως το στόμα
Και μια κολλάει στην πλάτη
Δεν ελέγχω σώμα
Ούτε μυαλό ούτε δάκρυ
Με φυσάει το ρεύμα του παραθύρου
Και πέφτω με φόρα
Πάνω στον κίτρινο τοίχο
Μπαίνω μες στην ταπετσαρία
Και δεν μπορώ να δραπετεύσω
Από την βρώμικη, μουχλιασμένη οσμή της
Για να γλιτώσω
Πρέπει να σκοτώσω τους δεσμοφύλακες με τις άσπρες μπλούζες
Δεν έχω άλλη επιλογή
Θέλω να φύγω
Θέλω έστω να βγω απ’ το κεφάλι μου…
ΟΝΕΙΡΟ
© Μαριανίνα Βεντούρη
Στον ύπνο, με παίρνει μια κίτρινη θάλασσα
Με καίει φωτιά με κίτρινες φλόγες
Θαμμένη σε κίτρινο χώμα στριγγλίζω
Και μόνο ο ήλιος κατάμαυρος
Ξυπνώ κι είναι όλα απαράλλαχτα
Κι εγώ κατακίτρινη
Και όλοι χλωμοί σαν φαντάσματα
Στο έρημο σπίτι που γρήγορα στοίχειωσε…
UNCLEAN YELLOW
© Μαριανίνα Βεντούρη
Ακάθαρτο κίτρινο
Σαν το δέρμα μου
Σαν την ψυχή την εγκλωβισμένη
Σαν την άσκοπη ζωή την κεκλεισμένη
Βρώμικο κίτρινο ξεθωριασμένο
Σαν τα αδειανά πρωινά
Σαν τις μεταμεσονύκτιες ώρες που σέρνονται
Σέρνονται όπως η μορφή που είναι κρυμμένη μέσα στο κίτρινο της ταπετσαρίας
Κίτρινο της κατρακύλισης και της τρέλας
Κατακίτρινο, κίτρινο ελεεινό
Του ελέους κίτρινο
Έλεος!
ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ
© Μαριανίνα Βεντούρη
Στο περιθώριο της σελίδας
του κόσμου
του μυαλού
Πάντα μου άρεσε να γράφω στα περιθώρια των σελίδων, όταν διάβαζα ένα βιβλίο
Και στα περιθώρια των ημερολογίων, κρυμμένες σκέψεις και συναισθήματα.
Τι όμορφα που ήταν τότε…
Τώρα, στο περιθώριο του κόσμου
Σ’ αυτό το καταραμένο σπίτι
Στο περιθώριο της ζωής, έρπω
Σαν σαύρα στο κίτρινο κλουβί
Χωρίς έξοδο κινδύνου
Γλιστράω αναπόφευκτα στο περιθώριο του μυαλού μου
Εκεί που υπάρχει μόνο μια βρώμικη ταπετσαρία
Με φυλακισμένες γυναίκες
Που παλεύουν με νύχια και δόντια
Ν’ ανασάνουν και να μιλήσουν
Όχι, δεν θα δεχτώ το περιθώριο
Θα καταλάβω τον χώρο που μου αξίζει
Θα βγω στο φως, τώρα
Με όποιο τίμημα
Θα δραπετεύσω – νικήτρια!
© Μαριανίνα Βεντούρη, Ιούνιος 2024
ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Με καταγωγή από τις Κυκλάδες, η Μαριανίνα Βεντούρη γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία κι εργάζεται ως καθηγήτρια και κριτικός/επιμελήτρια εκδόσεων. Έχει αποφοιτήσει από το Ποιητικό Εργαστήρι της Βιβλιοθήκης του Δήμου Καλλιθέας και από το Νεανικό Ποιητικό Εργαστήρι του Ιδρύματος “Τάκης Σινόπουλος”. Έχει παρακολουθήσει πληθώρα σεμιναρίων από καταξιωμένους εισηγητές/εισηγήτριες.
Έργα της έχουν δημοσιευτεί σε συλλογές, έντυπα ή ηλεκτρονικά περιοδικά κι εφημερίδες Ελλάδος και Κύπρου. Είναι αρχισυντάκτρια του ηλεκτρονικού λογοτεχνικού περιοδικού Θρυαλλίδα. https://www.facebook.com/vivliothryallida
*
