Γιατί στην αρχή της λογοτεχνίας βρίσκεται
ο μύθος, και στο τέλος της πάλι ο μύθος
Μπόρχες
…ήγγικεν η ώρα και έφθασεν Ιούδας ο
παραδιδούς με
[ο Ιησούς]
Πάντως ο Δον Κιχώτης μπορεί να αντιμετωπίσει την κατάσταση με τα μέσα που του προσφέρει η ίδια η α υ τ α π ά τ η του, δηλαδή με τις ιπποτικές αρετές της ακλόνητης πίστης, της αφοσιωμένης εθελοθυσίας
Άουερμπαχ
Ο Σάντσο Πάντσα […] κατόρθωσε […] να βγάλει από μέσα του το διάβολο που κουβαλούσε και που αργότερα του έδωσε τ’ όνομα Δον Κιχώτης…
Κάφκα
Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ
Για όλα τα μεγάλα γεγονότα της Καινής Διαθήκης υπάρχει μια προφητεία από την Παλαιά Διαθήκη που περιμένει να εκπληρωθεί. Στην προκειμένη περίπτωση ο Ιησούς πρέπει να βιώσει το εκούσιο Πάθος και να οδηγηθεί στο σταυρικό θάνατο. Η ιουδαιοχριστιανική παράδοση – όπως και άλλες θρησκείες που έχουν αποκαλυπτικό χαρακτήρα – στηρίζονται σε προφητείες που κάποτε, όταν θα έρθει το πλήρωμα του χρόνου, θα εκπληρωθούν.
Η προφητεία πως ο Ιησούς θα μπει θριαμβευτικά, και πάνω σ’ ένα ταπεινό ζωντανό στα Ιεροσόλυμα, θα ζήσει τις επόμενες μέρες τη δοκιμασία για την οποία έχει σταλεί στη γη, να σταυρωθεί, να ταφεί ν’ αναστηθεί και να αναληφθεί στους ουρανούς, ήταν απαραίτητο να διατυπωθεί για να πιστέψει ο κόσμος σ’ αυτήν την παράξενη θρησκεία που κηρύσσει την ισότητα και την αγάπη, την πίστη και την μετά θάνατον ζωή. Κι αυτός ο σκοπός δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί αν δεν εκπληρωνόταν η προφητεία του Ιερεμία.
Ποιος όμως είναι ο μοχλός που θα κινήσει το γεγονός και θα οδηγήσει τον Ιησού στο Γολγοθά; Ο Ιούδας «ο παραδιδούς με», εξηγεί ο ίδιος ο Ιησούς στους μαθητές, πριν εμφανιστεί στο προσκήνιο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ο απόστολος αυτός ο, κατά τα άλλα, αγαπημένος και κυρίως αφοσιωμένος μαθητής του Ιησού.
[«Μη τις με αρνήσεται βλέπων με εν τω σταυρώ εν μέσω δύο ληστών», προβλέπει ο Ιησούς.]
Η ΕΜΠΛΟΚΗ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ
Από κι έπειτα ο ευαγγελιστής Ματθαίος, επειδή πρέπει να δικαιολογήσει την εμπλοκή του Ιούδα στην σύλληψη του Ιησού, τον παρουσιάζει ως ένα στυγνό προδότη που για το χρήμα δέχεται να κάνει το χατίρι του Άννα και του Καϊάφα που ψάχνουν κάποιον να τους υποδείξει τον Ιησού. Και ο Ιούδας ο δυσσεβής [ο αγνώμων, ο άθλιος, ο άσπονδος, ο άφρων, ο δυσώνυμος, ο επίβουλος, το γέννημα των εχιδνών, ο ζηλότυπος, ο τρισάθλιος] καταλιμπάνει [=εγκαταλείπει] τον Διδάσκαλο δίνοντάς του ένα φιλί στο μάγουλο, σημείο αναγνώρισης από τους εξαγριωμένους διώκτες του, και εισπράττει τα αργύρια της προδοσίας. Ας σημειωθεί πως ήταν ταμίας των Δώδεκα, όπως λέει ο Ιωάννης.
Γνωστή η συνέχεια: Μετανιώνει, επιστρέφει τα τριάκοντα αργύρια και αυτοκτονεί δι’ απαγχονισμού – διαλέγει δηλαδή τον πιο ατιμωτικό τρόπο – κρεμιέται σε μια συκιά.
ΤΑ ΑΝΑΠΑΝΤΗΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΑ
Έτσι παρουσιάζουν τα γεγονότα οι δύο Ευαγγελιστές. Οι αναφορές τους είναι εξαιρετικά σύντομες κι αναιτιολόγητες και διαπνέονται από αμηχανία, ενώ αφήνουν αναπάντητα ερωτηματικά, όπως για παράδειγμα γιατί χρειαζόταν κάποιος να υποδείξει τον Ιησού, ο οποίος παραδέχεται πως ανοικτά κήρυττε, δεν κρυβόταν, οπότε αυτοί που παρακολουθούσαν τη δράση του θα πρέπει να τον γνώριζαν αφού τον κατηγορούσαν μάλιστα για τα βλάσφημα τάχα κηρύγματά του.
«Εν τω κόσμω ην», λέει, ωστόσο, ο Ιωάννης [α΄10] «και ο κόσμος δι’ αυτού εγένετο, και ο κόσμος ουκ έγνω».
Η ΑΛΛΗ ΠΛΕΥΡΑ
Υπάρχει όμως κι άλλη πλευρά: το λεγόμενο Ευαγγέλιο του Ιούδα, ένας πάπυρος του 2ου αιώνα μ. Χ., που λέει πως υπήρξε συνεννόηση ανάμεσα στους δύο, τον Ιησού και τον Ιούδα, για την προδοσία, γιατί μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο θα έφερνε σε πέρας ο Ιησούς το έργο για το οποίο είχε κατέβει στη γη. Η άποψη των Γνωστικών έλεγε πως όλα έπρεπε να γίνουν καθώς έγιναν για ν’ απαλλαγούν οι Εβραίοι από το ρωμαϊκό ζυγό.
Το μεσαιωνικό Ευαγγέλιο του Βαρνάβα λέει πως αυτός που σταυρώθηκε δεν ήταν ο Ιησούς αλλά ο Ιούδας.
Ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία τοποθετεί τον Ιούδα στον χαμηλότερο κύκλο της Κόλασης, τον ένατο όπου ο τρικέφαλος Σατανάς μασάει το κεφάλι του μαζί με εκείνα των δολοφόνων του Ιούλιου Καίσαρα του Βρούτου και του Κάσσιου.
Το ορατόριο του Έντουαρντ Έλγκαρ Οι απόστολοι, παρουσιάζει τον Ιούδα να θέλει να αναγκάσει τον Ιησού να διακηρύξει τη θεότητά του και να ιδρύσει το Βασίλειο Του στη γη.
Στο μυθιστόρημα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα, ο Ιούδας πληρώνεται από τον αρχιερέα της Ιουδαίας για να καταθέσει ενάντια στον Ιησού, που προκαλούσε προβλήματα στο λαό της Ιερουσαλήμ.
Στη ροκ όπερα Ιησούς Χριστός υπέρλαμπρο άστρο, ο Ιούδας παρουσιάζεται σαν ένας ανθρωπιστής που ενδιαφέρεται περισσότερο να χορτάσει την πείνα των φτωχών παρά να σώσει τις ψυχές τους.
Ο δηλωμένα άθεος φιλόσοφος, ειρηνιστής και ακτιβιστής Μπέρναρντ Ράσελ έχει γράψει δοκίμιο για το θέμα με τον εύγλωττο τίτλο το Πρόβλημα του Κακού. Ενώ ο Μπόρχες σε δοκίμιό του παρουσιάζει τις Τρεις εκδοχές του Ιούδα. Και ο Καζαντζάκης στον Τελευταίο Πειρασμό συναριθμεί τον Ιούδα στους Ζηλωτές, οι οποίοι πιστεύουν πως ο Ιούδας είναι ο μοχλός της Ιστορίας που είναι ανάγκη να κινηθεί προς το σκοπό που οφείλει να επιτελέσει.
Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗ
Ο Ντοστογιέφσκι πίστευε πως ο Δον Κιχώτης παρόλη την ευθυμία που προκαλεί ο διαταραγμένος ιππότης με τις φαντασιώσεις του, είναι το πιο θλιμμένο βιβλίο που διάβασε ποτέ. Ίσως γιατί του θυμίζει τον πρίγκιπα Μίσκιν, τον ήρωα του έργου του ο Ηλίθιος. Ίσως ακόμα γιατί όσο είναι βουτηγμένος στην τρέλα του – μάταια προσπαθεί ο Σάντσο να τον λογικέψει – πολεμά το Κακό, εξιδανικεύει τη μούσα του, τη Δουλτσινέα, στην πραγματικότητα μια χωριάτισσα, το άλογό του τον Ροσινάντη, στην πραγματικότητα ένα καχεκτικό ψωράλογο, και γενικά τους κατατρεγμένους αναγορεύοντάς τους αριστοκράτες.
Σ’ αυτό το μεγάλο αριστούργημα της λογοτεχνίας ένας περιπλανώμενος ιππότης με χρυσή καρδιά προσπαθεί να σώσει τον κόσμο. Επιχειρεί δηλαδή κάτι ανάλογο με τον Ιησού, μόνο που αυτός τα καταφέρνει λόγω του σταυρικού θανάτου, ενώ ο Κιχώτης αποτυγχάνει πληρώνοντας το τίμημα: λογικεύεται και αντικρίζει τη θλιβερή κατάσταση που βρίσκεται ο κόσμος αιώνες μετά από το πέρασμα του Ιησού από τη γη και από την δική του προσπάθεια.
ΙΗΣΟΥΣ – ΚΙΧΩΤΗΣ
Ώρες ώρες ο Κιχώτης φέρνει έντονα στο νου τον Ιησού στο Όρος των Ελαιών: «Κοιμήσου εσύ Σάντσο», λέει στον ιπποκόμο του, «εγώ γεννήθηκα για ν’ αγρυπνώ». Έχει συνειδητοποιήσει πως ο κόσμος υποφέρει από φτώχεια κι εγκατάλειψη όπως ακριβώς και στη χρονική περίοδο που έζησε ο Ιησούς, αλλά δεν έχει τα μέσα για να τον σώσει παρά το ότι διαθέτει, όπως λέει ο Άουερμπαχ στο motto που παραθέσαμε, τις αρετές της ιπποσύνης: την ακλόνητη πίστη, τη γενναιοφροσύνη, και την εθελοθυσία. Αλλά κανείς εκτός από τον Σάντσο δεν μπορεί να δει τον κόσμο με τα δικά του μάτια κι έτσι ο ταπεινός υπηρέτης αναγκάζεται για να μην τον κακοκαρδίσει βγάζοντάς τον από την πλάνη του, να τον εξαπατήσει.
ΙΟΥΔΑΣ- ΣΑΝΤΣΟ ΠΑΝΤΣΑ
Ο Σάντσο δε ζει στα σύννεφα είναι ρεαλιστής κι όπως λέει ο Κάφκα στο μικρό διήγημά του Η Αλήθεια γύρω από τον Σαντσο Πάντσα επειδή ο Σάντσο Πάντσα «δεν μπόρεσε ποτέ να καυχηθεί για τον εαυτό του, κατόρθωσε λοιπόν γι αυτόν το λόγο να βγάλει από μέσα του το διάβολο που κουβαλούσε και που αργότερα του έδωσε τ’ όνομα Δον Κιχώτης, ταϊζοντάς τον μ’ ένα βουνό από ιπποτικά μυθιστορήματα. Κι εκείνος, κατόπιν, ακράτητος, διέπραξε τις πιο τρελές πράξεις – πράγματα που ‘πρεπε να ‘ χε κάνει ο Σάντσο Πάντσα -, ελλείψει όμως ενός προκαθορισμένου στόχου ή αντικειμένου δεν έβλαψαν κανέναν.
»Ο Σάντσο Πάντσα», συνεχίζει ο Κάφκα, «ένας ελεύθερος άνθρωπος, ακολούθησε ατάραχος, ίσως από υπερβολική συναίσθηση καθήκοντος, το Δον Κιχώτη στα ταξίδια του…».
Δηλαδή ούτε λίγο ούτε πολύ ο Δον Κιχώτης είναι, κατά τον Κάφκα, δημιούργημα του Σάντσο Πάντσα.
Όσο για την σύγκριση ο Σάντσο μοιάζει πάρα πολύ στον Ιούδα και την πολιτεία του.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Θα δανειστούμε κάποιες αποφάνσεις του Χόρχε Λουίς Μπόρχες από το διήγημά του, αν κι μοιάζει με δοκίμιο – στην ουσία ένα ιδιοφυές, «λεπταίσθητο διανοητικό-παιχνίδι», το Πιερ Μενάρ, συγγραφέας του Δον Κιχώτη που αν και δε μιλά άμεσα για τη σύγκριση που επιχειρήσαμε, ωστόσο υπαινίσσεται πολύ περισσότερα για την παντοδυναμία του μύθου και της λογοτεχνίας:
α) ο Δον Κιχώτης είναι «η ακαθόριστη εικόνα ενός βιβλίου που δεν έχει γραφτεί ακόμα», πράγμα που μπορεί να ειπωθεί ίσως και για ορισμένα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης ή ακόμα και της Παλαιάς, ή της Θείας Κωμωδίας ή και της Ανθρώπινης Κωμωδίας και κατ’ επέκτασιν κάθε θεμελιώδους έργου της Ανθρώπινης Κατάστασης και συνακόλουθα των βασικών ηρώων αυτών των έργων.
β)Υπ’ αυτήν την έννοιαν ο Δον Κιχώτης είναι «ένα βιβλίο τυχαίο, ένα βιβλίο περιττό».
γ) μπορεί μάλιστα να αποδώσει κανείς το βιβλίο ενός άλλου σε μεγάλους συγγραφείς με μεγάλο έργο, όπως ο Σελίν ή ο Τζόυς.
δ )να επιχειρήσουμε επίσης τον αναχρονισμό: η Αινειάδα του Βιργίλιου να γράφτηκε πριν την ομηρική Οδύσσεια.
ε ) «η ιστορική αλήθεια δεν είναι αυτό που συνέβη, αλλά αυτό που κρίνουμε ότι συνέβη», κατ’ αναλογία με το του Λούις Κάρολ «μια λέξη σημαίνει ό, τι αποφασίσω εγώ να σημαίνει».
Μ’ αυτά τα λόγια μπορούμε να ολοκληρώσουμε κι εμείς την ταπεινή μας πρόταση, που ποιος ξέρει αν ο Ιησούς ή ο Λούθηρος έκαναν μια επανάσταση αν τα πράγματα θα ήταν καλύτερα. Αλλά με τα α ν δεν γράφεται η ιστορία, την οποία γράφουν πάντα οι νικητές όχι οι ηττημένοι. Και οι αποδιοπομπαίοι τράγοι είτε είναι ένοχοι είτε όχι δεν αποκαθαίρονται, ό,τι και να κάνεις. Έπειτα αν πειράξεις σε οποιοδήποτε σημείο του κάποιο τα δόγματα καταρρέει σα ν’ αφαίρεσες ένα τουβλάκι από το κτίσμα του παιχνιδιού jenga, ή σαν χάρτινος πύργος αν προτιμάτε.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Χρησιμοποιήσαμε τα ευαγγέλια των Ιωάννη και Ματθαίου στα κεφάλαια που μιλούν για τη σύλληψη του Ιησού και το φιλί του Ιούδα, το λήμμα της Βικιπαίδεια για τον Ιούδα και τις μεταφράσεις του Γιώργου Κώνστα του διηγήματος του Κάφκα [από τη συλλογή διηγημάτων του η Σιωπή των Σειρήνων κ.ά. διηγήματα, Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, 1989 και του Αχιλλέα Κυριακίδη από τον τόμο των εκδόσεων Ελληνικά Γράμματα, 2005 Χ.Λ. Μπόρχες, Άπαντα τα Πεζά.
